བོད་སྒྱུར་བ། ཡུ་རོབ་སྤྱི་འཐུས་རྒྱལ་རོང་ཐུབ་བསྟན་རྒྱ་མཚོ།
འདི་ལོར་ཧྥ་རན་སིའི་འགྲེམས་སྟོན་ཁང་གཉིས་ཀྱིས་བོད་དང་འབྲེལ་བའི་ཅ་དངོས་བཤམས་སྟོན་སྡེ་ཚན་ནང་བོད་ཅེས་པའི་ཐ་སྙད་ཀྱི་ཚབ་ཏུ་ “ ཤིས་ཙང་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་སམ་ཧི་མ་ལཱ་ཡའི་འཇིག་རྟེན་”ཞེས་འགྱུར་བ་བཏང་ཡོད་པའི་ཐད་ལ། བོད་རིག་པ་བ་དང་རྒྱ་ནག་ཞིབ་འཇུག་པ་མཁས་པ་ཁག་གཅིག་གིས་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༤ ཟླ་ ༩ ཚེས་ ༢ ཉིན་གྱི་དགོང་མོར་ཧྥ་རན་སིའི་( Le Monde ) འཇིག་རྟེན་ཞེས་པའི་གསར་ཤོག་ནང་གཤམ་གསལ་ཐུན་མོང་གི་རྩོམ་ཡིག་འདི་ཐོག་མར་སྤེལ་ཡོད།
“རྒྱ་ནག་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཟེར་བས་བསམ་བཞིན་ཏུ་མི་རིགས་གཞན་གྱི་རིག་གཞུང་དང་སྐད་ཡིག་བཅས་ལ་དབུགས་གཏོང་ས་མེད་པ་བཟོ་བཞིན་པའི་སྐབས་སུ་ཧྥ་རན་སིའི་ཆབ་སྲིད་ནང་ཐེ་གཏོགས་བྱེད་མགོ་བརྩམས་ཀྱང་འགྲེམས་སྟོན་ཁང་གཉིས་ཀྱིས་གྲགས་འགུལ་གང་ཡང་མ་བྱས་པ་དེར་སྐྱོན་བརྗོད་ནན་པོ་བྱས།
དེང་སང་ཧྥ་གཞུང་གི་ངོས་ནས་ཕྱི་ཡི་རྒྱལ་ཁབ་ཚོའི་ཐེ་གཏོགས་རིགས་འགོག་ཐབས་སུ་ཁྲིམས་ཡིག་གཅིག་བཟོ་རྒྱུའི་སྟ་གོན་བྱེད་བཞིན་པའི་སྐབས་སུ། རྒྱ་ནག་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ང་ཚོ་འགྲེམས་སྟོན་ཁང་ཆེན་པོ་ Musée de Quai Branly དང་ Musée Guimet གཉིས་ཀའི་ནང་གི་ལས་དོན་ལ་ཐེ་གཏོགས་བྱས་པ་དེ་བཀག་ཐུབ་མེད། ཧྥ་རན་སིའི་རིག་གཞུང་བསྟི་གནས་ཁང་ནང་བེད་སྤྱོད་གཏོང་བཞིན་པའི་བརྡ་ཆད་གསར་བ་རིགས་གཅིག་ནི་པེ་ཅིན་གྱི་དགོས་མཁོར་གཞིགས་པ་ཡིན་པའི་གནས་ཚུལ་ཧ་ཅང་གི་གསལ་བོ་གྱུར།
རྒྱ་ནག་གཞུང་གིས་འཆར་གཞི་ལྡན་པའི་སྒོ་ནས་རྒྱ་རིགས་མིན་པའི་མི་རིགས་སོ་སོའི་ཕ་མེས་ཡང་མེས་ནས་ཆད་པའི་མིང་དང་ས་ཆའི་མིང་བཅས་ལ་འགྱུར་བ་བཏང་སྟེ། ལོ་རྒྱུས་བསྐྱར་འབྲི་དང་རྫུན་བཟོ་བྱས་པ་ནི་ང་ཚོ་ཚང་མས་བློས་འཚབ་སྐྱེ་གཞི་གཙོ་བོ་དེ་ཡིན། རྒྱ་མིན་པའི་མི་རིགས་རྣམས་ཀྱི་ཡུལ་ལུང་གི་ངོ་བོ་དང་མཚན་གནས་སོགས་བརྗེ་བསྒྱུར་གྱིས་མཐའ་མར་རྒྱ་རིགས་སུ་བསྒྱུར་ཐབས་ཀྱི་ཇུས་ངན་དེ་འཐེར་འདོན་བྱེད་དགོས།
དཔེར་ན་ Musée Quai Branly འགྲེམས་སྟོན་ཁང་ནང་གི་བོད་ནས་ཁྱེར་ཡོང་བའི་ཅ་དངོས་དག་གི་དཀར་ཆགས་དང་ནང་གསེས་དབྱེ་བ་སོགས་ཀྱི་ནང་སྔོན་མར་བོད་ཅེས་པའི་ཐ་སྙད་ཡོད་བཞིན་ཏུ་ནག་བསུབ་བཏང་ནས་ཚབ་ལ་ “ཤིས་ཙང་རང་སྐྱོང་ལྗོངས”ཞེས་བཀོད་ཟིན། འགྱུར་བ་དེས་གང་མཚོན་གྱིན་ཡོད་དམ་ཞེས་ན། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༣ ལོར་རྒྱ་ནག་གཞུང་གིས་བོད་རྒྱ་བསྒྱུར་གྱི་སྲིད་བྱུས་གཏན་འབེབས་བྱུང་བ་ནས་བཟུང་ཁྲིམས་ཡིག་དེ་དངོས་སུ་ལག་བསྟར་བྱས་པ་ཞིག་ཡིན་པར་གོ་དགོས།།
ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༠ ལོར་བོད་ལ་བཙན་འཛུལ་དང་དེ་ནས་རིམ་བཞིན་བོད་ནི་རྒྱ་དམར་གཞུང་གི་མི་སེར་སྤེལ་ཡུལ་དུ་གྱུར། བོད་རྒྱ་བསྒྱུར་གྱི་སྲིད་བྱུས་འདིས་བརྒྱུད་ནས་འཛམ་གླིང་གི་ས་ཁྲའི་ཐོག་དང་མི་རྣམས་ཀྱི་འདས་པའི་དྲན་པ་ནག་བསུབ་དང་ད་ལྟ་མི་རྣམས་ཀྱི་བསམ་བློའི་བག་ཆགས་ནང་བོད་ཅེས་པའི་མིང་ཙམ་ཡང་མེད་པ་བཟོ་རྩིས་ཏེ། Le musée Guimet ལྒེ་མུད་འགྲེམས་སྟོན་ཁང་ནང་བོད་ནས་ཁྱེར་ཡོང་བའི་ཅ་དངོས་སོགས་བཤམས་སྟོན་བྱེད་སའི་ཁང་མིག་ལ་བོད་ཀྱི་མིང་བོད་ཅེས་པ་སྔོན་མར་འགྲེམས་སྟོན་ཁང་ནང་ལ་ཡོད་པ་དེར་འགྱུར་བ་བཏང་སྟེ་ཚབ་ཏུ་ཧི་མ་ལཱ་ཡའི་འཇིག་རྟེན་ཞེས་གསར་བ་བྲིས་འདུག
ཚང་མར་དྲན་གསོ་གཏོང་དགོས་པ་ཞིག་ལ། ཕྱི་ལོ་ ༡༦༤༤ ནས་ ༡༩༡༡ བར་རྒྱ་ནག་རྒྱལ་ཁབ་ནི་མན་ཇུ་གོང་མའི་དབང་བསྒྱུར་འོག་ཐད་ཀར་ཚུད་ཡོད་པའི་རིང་ལ། དེ་སྐབས་སུ་ཤར་ཊུ་ཀི་སི་ཐན་གྱི་ཡུ་གུར་མི་རིགས་དང་སོག་པོའི་མི་རིགས། དེ་བཞིན་བོད་པའི་མི་རིགས་བཅས་ནས་མན་ཇུ་གོང་མར་བློ་དཀར་གྱི་ལས་དོན་འགའ་རེ་ཐོག་ལ་མཉམ་སྦྲེལ་བྱས་ཡོད། མན་ཇུ་གོང་མའི་ཤུགས་རྐྱེན་ཡང་གང་འཚམ་ཁོང་ཚོས་མྱངས་དགོས་པ་བྱུང་ཡོད་མོད། འོན་ཀྱང་གོང་སྨོས་ཀྱི་མི་རིགས་དེ་ཚོའི་ཐོག་མན་ཇུ་གོང་མས་ཐད་ཀར་རྩ་བ་ཉིད་ནས་དབང་བསྒྱུར་བྱེད་མྱོང་མེད།
ཡིན་ནའང་དེང་སང་རྒྱ་ནག་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱིས་ཧམ་བཤད་གཅིག་པུར་གཞི་བཅོལ་ནས། ཁོང་ཚོས་བཙན་པོར་གཉའ་གནོན་དབང་བསྒྱུར་འོག་ལ་ཚུད་པའི་མི་རིགས་རྣམས་བློས་བཏང་བགྱིས་ཏེ་རྒྱ་རིགས་ཀྱི་སྟོབས་འབྱོར་མངའ་ཐང་འཕེལ་རྒྱས་ཁོ་ནར་ཕན་པའི་སྲིད་བྱུས་རྐྱང་ལག་ལེན་བསྟར་བཞིན་ཡོད། གནད་དོན་འདིར་གཏིང་ཟབ་མོར་ཞིབ་ཕྲའི་རྒྱུས་མངའ་ཡོད་མཁན་ནི་ང་ཚོ་ཁྱད་ལས་པ་མཁས་པ་ཉུང་ཤས་ལས་མེད།
རྒྱ་ནག་གི་དཔལ་འབྱོར་དང་ཚོང་ལས་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་གྲུབ་འབྲས་ལ་ཡིད་སྨོན་སྐྱེ་མཁན་གྱི་ནུབ་ཕྱོགས་པ་རེ་ཟུང་གིས་གནས་ཚུལ་ངོ་མ་གང་ཡིན་ཧ་གོ་འདོད་མེད་སྲིད་མོད། ཡིན་ནའང་ཚང་མས་མཁྱེན་དགོས་པ་ཞིག་ལ་རྒྱ་ནག་གི་དཔལ་འབྱོར་དང་ཚོང་ལས་འཕེལ་རྒྱས་དེ་དག་རྒྱུ་རྐྱེན་གང་ལ་བརྟེན་ནས་བྱུང་ཡོད་དམ་ཞེ་ན། དེ་ནི་ཁོང་ཚོས་དབང་བསྒྱུར་བྱ་ཡུལ་གྱི་མི་རིགས་ཀྱི་ས་ཆ་དང་གཉའ་གནོན་འོག་ཚུད་པའི་ཉམས་ཆུང་གི་མི་རིགས་ཚོར་སྲིད་དབང་སྒེར་གཅོད་ཚད་ལས་བརྒལ་བ་བྱེད་པ་དང་། ཁོང་ཚོའི་ཐོག་ལ་དཔལ་འབྱོར་གྱི་བཤུ་གཞོག་གཏོང་བཞིན་པའི་ཁར་རྒྱ་ཡི་མི་འབོར་ཤུགས་ཆེན་མི་རིགས་ས་ཁུལ་དུ་གནས་སྤོར་གྱིས་མི་རིགས་གཞན་པ་ཚོར་སོ་སོའི་མི་རིགས་ཀྱི་རྣམ་པ་ཙམ་ཡང་མེད་པ་བཟོས་ཏེ་རྒྱ་རིགས་ལ་བསྒྱུར་ཐབས་ཀྱི་སྲིད་བྱུས་ལག་བསྟར་བྱེད་པ་གསལ་བོར་མངོན།
རྒྱ་ནག་གི་ཁུང་ཙིའམ་ཀོན་ཧྥོ་ཤན་གྱི་ཚོགས་པ་བརྒྱུད་ཧྥ་རན་སིའི་རིག་གཞུང་ཚོགས་པ་ཁག་དང་། འགྲེམས་སྟོན་ཁང་དང་། དེ་བཞིན་གཙུག་ལག་སློབ་ཆེན་ཁག་ནང་རྒྱ་གཞུང་གི་ཤུགས་རྐྱེན་བསླེབས་ཡོད་པས། ཁོང་ཚོས་ལས་དོན་གང་བསྒྲུབས་ཀྱང་པེ་ཅིན་གཞུང་གི་རྒྱལ་ཞེན་གྱི་ལྟ་བར་ཕོག་ཐུག་མི་འགྲོ་བ་གཙོ་འདོན་བྱེད་མུས་ཏེ། སྒོས་སུ་སྲིད་འཛིན་ཞི་ཅིན་ཕིང་གི་བསམ་བློ་སྒྲོམ་གཞིའི་གཏམ་རྒྱུད་ཆེན་པོ་དང་མི་མཐུན་པའི་གནས་ཚུལ་ལམ་རྣམ་འགྱུར་བྱུང་དུས་རྒྱ་ནག་ལ་མི་དགའ་མཁན་གྱི་སྟོབས་ཤུགས་དང་ཡང་ན་ཁ་བྲལ་རང་ལུགས་པ་ཡིན་པར་ཁྱབ་བསྒྲགས་བྱེད།
ང་ཚོའི་རིག་གཞུང་བསྟི་གནས་ཁང་ནང་ཞིབ་འཇུག་གི་ལས་ཀ་བྱེད་མཁན་ཚོའི་ངོས་ནས་རྒྱ་ནག་གི་ས་གནས་ག་གེ་མོ་ཞིག་ཏུ་དངོས་སུ་འགྲོ་ཐུབ་ཆེད་དང་། ཡང་ན་རྒྱ་གཞུང་གི་ཡིག་ཚགས་ཉར་འཇོག་ཁང་ནས་ཡིག་ཆ་རག་ཐབས་དང་། དེ་མིན་ལས་འཆར་གང་ཞིག་གི་ཐོག་རྒྱ་མིའི་དངུལ་གྱི་རོགས་སྐྱོར་ཐོབ་རྒྱུའི་རེ་བ་བཅིངས་ནས་རྒྱ་གཞུང་ལ་སྤྲེལ་ལད་འཁྲབ། ཡང་ན་འགྲེམས་སྟོན་ཁང་ལ་མཁོ་བའི་ཅ་དངོས་རིགས་གཅིག་རྒྱ་གཞུང་ནས་གཡར་དགོས་སྟབས་ཁོང་ཚོས་རྒྱ་ཕྱོགས་ཀྱི་འདོད་པར་བསྟུན་ཤག་ཤག་བྱས། དེར་བརྟེན་ང་ཚོ་ཞི་ཅིན་ཕིང་གི་འགོ་འཁྲིད་པའི་འཇིགས་སྐུལ་སྟོབས་ཤུགས་ལྡན་པའི་རྒྱ་ནག་གི་བསླུ་བྲིད་འོག་ཏུ་ཚུད་ནས་རྒྱ་གཞུང་གིས་ལོ་རྒྱུས་བསྐྱར་འབྲི་དང་མི་རིགས་གཞན་པ་ཚང་མ་ནག་བསུབ་ཀྱི་སྲིད་བྱུས་སོགས་ལ་མགོ་སྒུར་བྱེད་པ་མི་འགྲིག
ན་ནིང་ཧྥ་རན་སིའི་ནུབ་ཀྱི་གྲོང་ཁྱེར་( Nantes )ནན་ཐེའི་རུ་རྒྱ་གཞུང་གིས་དོ་དམ་ཚད་བཀག་ཐེངས་གཅིག་བྱས་པའི་གནས་ཚུལ་དེ་གསར་འགྱུར་བརྒྱུད་ལམ་ཁག་ནང་ལ་ཡོངས་གྲགས་སུ་ཁྱབ་ཡོད། ད་དུང་ཡང་ང་ཚོའི་སྒྲིག་འཛུགས་དེ་ཚོ་ངོས་ནས་ཕྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཐེ་གཏོགས་དེ་འདྲ་བྱེད་ཡོང་སྐབས་ལམ་སེང་གནས་ཚུལ་དེ་ཚོར་ཡིད་ཆེས་མེད་མདོག་མདོག་བྱས་། ནན་ཐེའི་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་འགྲེམས་སྟོན་ཁང་གིས་སོག་པོའི་བཙན་པོ་ཇུང་གར་རྒྱལ་པོ་རྒན་ཇི་སི་ཁུངས་མཆོག་གི་མཚན་གནས་རྗེས་འབྲེལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་འགྲེམས་སྟོན་ཞིག་གི་ཆེད་ལྷོ་སོག་ནས་ཅ་དངོས་མང་བོ་ཞིག་གཡར་རྗེས་འགྲེམས་སྟོན་གྱི་ལས་འཆར་བང་བསྒྲིགས་ཡོད་འདུག
འོན་ཀྱང་ལས་གཞི་དེ་དངོས་སུ་ལག་བསྟར་བྱེད་དུས་ན་རྒྱ་གཞུང་གིས་གནོན་ཤུགས་ཚད་ལས་བརྒལ་བ་སྤྲད་དེ་འགྲེམས་སྟོན་ཁང་གི་བཤམས་རྒྱུའི་ཅ་དངོས་དག་གི་ཁྲོད་ནས་སོག་པོའི་བཙན་པོ་ཇུང་གར་རྒྱལ་བོའི་མིང་རྒན་འཇི་སི་ཁུངས་དང་སོག་པོ་མི་རིགས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་སོག་པོའི་རིག་གཞུང་དང་འབྲེལ་བའི་གནས་ཚུལ་ཚང་མ་ཕྱིར་བསྡུ་བྱ་དགོས་ཞེས་བཙན་བཀའ་བཏང་ཡོད་པ་མ་ཚད། རྒྱ་གཞུང་གིས་གཏན་འབེབས་བྱས་པའི་བསྐྱར་བྲིས་ལོ་རྒྱུས་གསར་བ་དག་འགྲེམས་སྟོན་གྱི་ལས་གཞིའི་ནང་ཡར་འཇུག་བྱེད་དགོས་ལུགས་བཤད།
པ་རི་སེར་གནས་སྡོད་རྒྱ་མིའི་གཞུང་ཚབ་ཀྱི་བཀོད་འདོམས་ལ་ནན་ཐེའི་འགྲེམས་སྟོན་ཁང་གི་ངོས་ནས་གསན་འཇོག་མ་གནང་ན། ལྷོ་སོག་ནས་འབོར་འདྲེན་བྱས་པའི་ཅ་དངོས་གང་གཡར་ཡོད་པ་དེ་དག་འཕྲལ་དུ་ཕྱིར་འཐེན་བྱ་རྒྱུའི་རྣམ་འགྱུར་བསྟན། ནན་ཐེའི་འགྲེམས་སྟོན་ཁང་གིས་དེར་གསན་འཇོག་མ་བྱས་སྟབས་རྒྱ་མིས་འགྲེམས་སྟོན་གྱི་བྱ་འགུལ་དེ་ནས་ཕྱིར་འཐེན་བྱས་ཡོད།
ནན་ཐེའི་འགྲེམས་སྟོན་ཁང་གི་འགན་འཛིན་མཆོག་གིས་སེམས་ཤུགས་མ་ཆག་པར་ཕྱི་སོག་ལ་འབྲེལ་བ་བྱས་ཏེ་ཅ་དངོས་གཞན་པ་མང་བོ་ཞིག་གཡར་ཡོད། ཧྥ་རན་སིའི་མི་སྒེར་བ་དེ་འདྲའི་རྩར་ནས་ཅ་དངོས་སོགས་བསྡུས་ཏེ། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༣ ལོར་ཚན་རིག་པས་ཚད་མཐོ་བོར་གདེང་འཇོག་ཐོབ་པའི་སྒོ་ནས་སོག་པོ་མི་རིགས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་འགྲེམས་སྟོན་ལས་དོན་དེ་ཧ་ཅང་གི་ཡག་པོ་བྱུང་ཡོད་འདུག
གནས་ཚུལ་གཞན་ཞིག་ལ། འདི་ལོ་ ༢༠༢༤ ལོའི་སྟོན་ཁའི་མཇུག་ཙམ་དང་ཕྱི་ཟླ་ ༡༡ ནང་ཧྥ་རན་སི་དང་རྒྱ་ནག་དམར་གཞུང་བར་ཕྱི་སྲིད་འབྲེལ་ལམ་གསར་འཛུགས་བྱུང་ནས་ལོ་ངོ་ ༦༠ ཐམ་པ་འཁོར་བའི་དུས་དྲན་སྲུང་བརྩི་ཞུ་བ་དང་ཆབས་གཅིག་ཏུ་Musée Guimet འགྲེམས་སྟོན་ཁང་གིས་རྒྱ་ནག་གི་ཐང་རྒྱལ་རབས་ཏེ། ཕྱི་ལོ་ ༦༡༨ ནས་ ༩༠༧ བར་ཐང་གི་རྒྱལ་ས་ཁྲང་ཨན་དང་འབྲེལ་བའི་འགྲེམས་སྟོན་གསར་བ་ཞིག་གྲ་སྒྲིག་བྱེད་མུས་རེད་ཟེར། འོན་ཀྱང་རྒྱ་ནག་གི་ཐང་རྒྱལ་རབས་དང་དུས་མཉམ་དུ་བྱུང་བའི་ཕྱི་ལོ་ ༦༥༠ ནས་ ༨༤༢ བར་གྱི་བོད་ཀྱི་བཙན་པོའི་ལོ་རྒྱུས་གསལ་ཡོད་མེད་བལྟ་རྒྱུ་ལྷག་བསྡད་ཡོད། ལྷག་པར་དུ་བོད་ཀྱི་བཙན་པོའི་དམག་དཔུང་གིས་རྒྱ་ནག་ཐང་གི་རྒྱལ་ས་ཁྲང་ཨན་ལ་ཕྱི་ལོ་ ༧༦༣ ལོར་བཙན་འཛུལ་བྱས་ཡོད་སྟབས་ཁྲང་ཨན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ནང་ལ་བོད་ཀྱིས་བཙན་འཛུལ་བྱས་པའི་ལོ་རྒྱུས་གསལ་ཡོད་མེད་ལྟ་རྒྱུར་གོ་སྐབས་ལ་སྒུག་དགོས་པ་ཆགས་ཡོད།
ལོ་རྒྱུས་བསྐྱར་འབྲི་བྱེད་དགོས་ཞེས་བཀའ་བཏང་བ་དེར་ཧྥ་རན་སིའི་འགྲེམས་སྟོན་ཁང་ཚོས་གསན་འཇོག་བྱེད་པ་ནི་ཧ་ཅང་གི་ཞན་ཆ་ཆེན་པོ་ཞིག་གི་རྟགས་མཚན་རེད། དེ་ནི་ཛ་དྲག་གི་དུས་ཚོད་ཞིག་ཡིན་པ་ང་ཚོས་ཤེས་དགོས། ད་ནས་བཟུང་ང་ཚོ་ཧྥ་རན་སིའི་ཚན་རིག་སྡེ་ཁག་དང་རིག་གཞུང་གི་སྒྲིག་འཛུགས་ཚོའི་ངོས་ནས་དེང་རབས་ཀྱི་ནུབ་ཕྱོགས་པའི་མང་གཙོའི་ལམ་ལུགས་ལ་ཁ་གཏད་དུ་ལངས་མཁན་གྱི་སྲིད་གཞུང་གི་ཐེ་གཏོགས་ལ་ངོས་ལེན་ཡེ་ནས་བྱ་མི་འོས”།
རྩོམ་ཡིག་འདིར་མཚན་རྟགས་འགོད་མཁན་གྱི་མཁས་པ་ཁ་ཤས་ཀྱི་མིང་གཤམ་ན་བཀོད་ཡོད། མཚན་ཐོ་ཆ་ཚང་གསར་ཤོག་ནང་དུ་ཡོད།།
Parmi les signataires : Jean-Luc Achard, CNRS ; Stéphane Arguillère, Inalco ; Jacques Bacot, expert d’art ; Katia Buffetrille, EPHE, CRCAO ; Anne Cheng, Collège de France ; Matthew Kap- stein, EPHE, CRCAO ; Fernand Meyer, EPHE ; Françoise Robin, Inalco ; Nicolas Tour- nadre, Institut universitaire de France ; Françoise Wang- Toutain, CNRS, CRCAO…
Liste complète sur http://lemonde.fr
