ལ་དྭགས་པ་ཚེ་རིང་བསམ་འཕེལ་གྱིས་དབྱིན་ཡིག་ནང་བརྩམས།
ལ་དྭགས་བོད་ཁྱིམ་ནས་འགྱུར་མེད་ཚེ་རིང་གིས་བོད་སྒྱུར་བྱས།
སྤྱི་ཚོགས་ནང་ལྟ་ཚུལ་འཛིན་སྟངས་ཕྱིན་ཅི་ལོག་པ་ཞིག་ཡོད་པ་ནི། བོད་ཡིག་ནང་ལ་ནང་པ་སངས་རྒྱས་པའི་བསྟན་བཅོས་ཡོད་པས། བོད་ཡིག་ནི་ནང་པ་སངས་རྒྱས་པའི་ཆོས་ཀྱི་ནང་དོན་འགྲེལ་བཤད་བྱེད་སྤྱད་ཀྱི་གཞི་རྩའི་ཡི་གེ་ཞིག་ཡིན་པ་དེ་རེད། སྤྱིར་བོད་ཡིག་གི་སྒྲ་བཤད་ལ། བོད་ནི་ཡུལ་གྱི་མིང་དང་། ཡིག་ནི་ཡུལ་དེའི་མིའི་སྐད་ལ་ཟེར། དུས་རབས་བདུན་པའི་ནང་ཐོན་མི་སཾ་བྷོ་ཊས་ལེགས་སྦྱར་གྱི་ཡི་གེ་ལ་ཁུངས་བཅོལ་ནས་བོད་ཡིག་གསར་བཟོ་བྱས། ཧི་མ་ལ་ཡེའི་མི་མང་གིས་བོད་ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། དེ་ནི་བོད་དང་རིག་གཞུང་གི་འབྲེལ་བ་ཡོད་པས་ཡིན། །
རྒྱ་གར་གྱི་ཧི་མ་ལ་ཡེའི་ཁུལ་ལ་གནས་སྡོད་བྱེད་མཁན་གྱི་མི་མང་ཕེལ་ཆེར་འབུམ་ཉེར་དགུ་ཙམ་གྱིས་བོད་སྐད་བཤད་ཀྱི་ཡོད། དེའི་ཁྲོད་ལ་བོད་རིགས་པའི་སྐད།།(Purigi) སྦལ་ཏིའི་སྐད། ལ་དྭགས་པའི་སྐད། ལྷོ་ཡུལ་གྱི་སྐད།(Lahauli) སྤྱི་སྟིའི་སྐད། བྷོ་ཊ་ཡའི་སྐད།(Bhotia)དང་། མོན་པའི་སྐད་བཅས་ཡོད། ཁོང་ཚོ་ཐུན་མོང་གིས་སྤྱོད་བཞིན་པའི་མིང་ཚིག་མང་བ་དང་། སྐད་ཆའི་ནང་དོན་མང་ཆེ་བ་ཕན་ཚུན་ཤེས་རྟོགས་ཐུབ་ཀྱི་ཡོད། ལྷག་པར་ལ་དྭགས་ཀྱི་མིའི་སྐད་ནི། ལྷོ་ཡུལ་གྱི་མི་གྲངས་བརྒྱ་ཆ་ ༩༠ དང་། སྤྱི་སྟིའི་མི་གྲངས་བརྒྱ་ཆ་ ༩༥ ། དེ་བཞིན། བྷོ་ཊ་ཡ་དང་མོན་པས་བརྒྱ་ཆ་ ༥༠ ཡིས་ཤེས་རྟོགས་ཐུབ་པས། སྐད་གདངས་གོ་བདེ་ཞིག་ཡིན། །
འདས་ཟིན་པའི་ལོ་ངོ་བཅུ་ཕྲག་བཞི་ཙམ་གྱི་སྔོན་ཞིག་ལ་ལྡི་ལིར་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ནང་པའི་རིག་གཞུང་ཚོགས་པའི་ཚོགས་གཙོ་བླ་མ་ཆོས་འཕེལ་བཟོད་པས་ཚོགས་འདུ་ཞིག་བསྐངས་ནས། རྒྱ་གར་གྱི་རྩ་ཁྲིམས་དོན་ཚན་ ༨ པའི་ནང་བོད་ཡིག་དེ་ཚུད་ཐབས་དང་འབྲེལ་བའི་གླེང་སློང་བྱས། མཐར་ཚོགས་འདུའི་གྲོས་ཆོད་དུ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ཡུལ་སྐད་དང་ཡིག་སྐད་གཉིས་བྟོ་ཊིའམ་བོད་སྐད་ཡིན་པའི་གྲོས་ཆོད་གཏན་ལ་ཕབ། འོན་ཀྱང་ལ་དྭགས་པའི་སྐད་ཡིག་དང་བྷོ་ཊ་ཡའི་སྐད་ཡིག་གཉིས་ནི། སྔ་མོ་ནས་མངའ་སྡེའི་སྲིད་གཞུང་གིས་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༡ གྱི་མངའ་སྡེའི་བཅའ་ཁྲིམས་བསྐྱར་བཅོས་ལྷན་ཚོགས་ཀྱིས་གཏན་ལ་ཕབ་པའི་བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་འབྲུ་དོན་ལྟར་ན། རྫོང་གི་མི་མང་བརྒྱ་ཆ་ ༧༠ ཡིས་བཤད་པའི་སྐད་ཆ་ཞིག་ཡིན་ན། གཞུང་འབྲེལ་གྱིས་ངོས་འཛིན་བྱེད་ཆོག་ཅེས་པའི་དགོངས་ལྟར་ངོས་འཛིན་ཡོད་པ་ཞིག་ཆགས་ཡོད། །
བོད་ཡིག་ནང་འཕགས་ཡུལ་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རྩོམ་རིགས་སམ་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་རིགས་མི་འདྲ་བ་ ༤༠༠༠༠ ལྷག་ཙམ་ཡོད། བསྟན་བཅོས་དེ་དག་ནི་ནཱལེནྡྲའི་གཙུག་ལག་སློབ་གཉེར་ཁང་ལྟ་བུ་ནས་བརྒྱ་ཕྲག་ལྔ་པ་ནས་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་བར་རིམ་པས་བྱུང་བ་ཞིག་ཆགས་ཡོད། དེའི་ཁྲོད་ནས་བསྟན་བཅོས་བཞི་སྟོང་ལྔ་བརྒྱ་གཉིས་ལ་བསྒྱུར་གཞི་ལེགས་སྦྱར་གྱི་ཡི་གེའི་སྟེང་ནས་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་མ་དཔེ་མཇལ་རྒྱུ་ཡོད་པ་རེད། ད་ལྟ་ཡོད་བཞིན་པའི་སངས་རྒྱས་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་དེ་དག་མང་ཆེ་བ་ནི་བོད་དུ་སངས་རྒྱས་ཀྱི་བསྟན་པ་དར་སྤེལ་བྱུང་རྗེས་བསྒྱུར་བ་ཞིག་ཡིན། བོད་ཡིག་ལ་དོན་གཉེར་བྱ་རྒྱུ་ནི། ཕྱི་ལོ་ ༡༡༩༣ ལོར་ཉམས་ཉེས་ལ་སོང་བའི་ནཱ་ལེནྡྲའི་གཙུག་ལག་སློབ་གཉེར་ཁང་ནས་བྱུང་བའི་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་བསྟན་བཅོས་ལ་དོ་སྣང་གསར་བ་ཞིག་ཡོང་སྲིད། །
གཞུང་འབྲེལ་གྱིས་སྐད་ཡིག་ཅིག་གི་རྣམ་པར་ངོས་འཛིན་མེད་པ་དེས། བོད་ཡིག་དང་བོད་ཡིག་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་གྱི་མི་སྡེའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ལས་དབང་ཁ་སྒྱུར་བྱེད་པ་ཞིག་རེད། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༤༩ ལོར་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཐེངས་དང་པོར་ངོས་འཛིན་ཡོད་པའི་སྐད་ཡིག་ ༡༤ ནང་ནས་ལེགས་སྦྱར་ནི་བྱེ་བྲག་ཅིག་ཡིན། དུས་དེ་ནས་ད་ལྟ་བར་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ངོས་འཛིན་ཡོད་པའི་སྐད་ཡིག་ཉེར་གཉིས་ཡོད་སྟབས། རྒྱ་གར་ནི་ལྟ་ཚུལ་སྣ་ཚོགས་མཉམ་གནས་བྱེད་པའི་ཁོར་ཡུག་ཅིག་ཆགས་ཡོད། དེ་ནི་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་ལྟར་སྐད་ཡིག་གཅིག་རང་ལ་མཐོང་ཆེན་བྱེད་པ་ཚོ་དང་མི་འདྲ་བ་ཞིག་རེད། རྒྱལ་ནང་དུ་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱིས་སྐད་ཡིག་ངོས་འཛིན་གྱི་ལས་དོན་དེ་ད་ལྟ་ཡང་བྱས་དང་བྱེད་བཞིན་པའི་སྒང་རེད།།
ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༡ ལོའི་རྒྱ་གར་གྱི་མི་འབོར་ཞིབ་བཤེར་སྙན་ཐོ་གཞིར་བཞག་བྱས་ན། རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་གྲངས་ཆིག་ཁྲི་ལྷག་ཙམ་གྱིས་སྐད་རིགས་བརྒྱ་ལྷག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། ཁོང་ཚོས་རང་གི་སྐད་རིགས་དེ་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ངོས་འཛིན་ཡོང་རྒྱུར་ངང་སྒུག་བྱེད་བཞིན་ཡོད། དེ་བཞིན། མི་འབོར་ཞིབ་བཤེར་གྱི་སྙན་ཐོ་དེའི་ནང་། མ་སྐད་ཀྱི་རིགས་ཆིག་སྟོང་ལྔ་བརྒྱ་དོན་དྲུག་༼༡༥༧༦༽ཡོད་ནའང་། སྐད་ཡིག་དེ་རྣམས་རང་སྐྱ་འཕེར་བའི་ངོ་བོ་ཚང་བའི་གྲས་སུ་བཞག་མེད། ད་ལྟ་སྐད་ཡིག་གང་ཞིག་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱིས་ངོས་འཛིན་བྱེད་ཆོག་པའི་ཁྱད་ཆོས་དང་ཚད་གཞི་ཅི་འདྲ་ཞིག་དགོས་མིན་གྱི་གནད་དོན་ཐད། གཞུང་འབྲེལ་གྱི་ཆ་རྐྱེན་གཏན་འབེབས་བྱས་མེད། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༣ ལོར་རྒྱ་གར་གཞུང་གིས་དཔལ་ལྡན་ཆེ་སི་ཏ་ཀྷན་མོ་ཧྸ་པཊར་(Sh. Sitakant Mohapatra)མཆོག་གིས་སྣེ་ཁྲིད་པའི་ཚོགས་ཆུང་ཞིག་ཆེད་དུ་གནད་དོན་དེའི་སྟེང་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པར་བསྐོ་བཞག་བྱས་ཡོད་ཀྱང་། ཚོགས་ཆུང་དེའི་ཞིབ་འཇུག་གི་བྱས་འབྲས་ཅི་ཞིག་བྱུང་ཡོད་པ་ཡོངས་གྲགས་བྱས་མེད། །
ད་ལྟའི་རྒྱ་གར་སྲིད་གཞུང་གི་མི་འབོར་ཞིབ་བཤེར་ཚོགས་པས་རྒྱ་གར་ནང་བོད་སྐད་ཤོད་མཁན་གྱི་མི་གྲངས་སྟོང་ཕྲག་བཅུ་ལས་ཉུང་བ་ཡིན་པའི་ལྟ་སྟངས་འཛིན་གྱི་ཡོད། དེ་བཞིན། རྒྱ་གར་ཤེས་ཡོན་ཞིབ་འཇུག་ཚོགས་པས་བྷོ་ཊ་ཡའི་སྐད་།(Bhotia)དང་བྷོ་དྷི་(Bodhi)མཚན་ཐོག་ནས་སློབ་གྲྭའི་ནང་གི་འཁྲིད་བྱའི་སློབ་ཚན་ཞིག་ལས་མིན་པར་འདོད་ཚུལ་བཤད་ཀྱི་ཡོད་པ་མ་ཟད། བླ་མ་ཆོས་འཕེལ་བཟོད་པས་དེ་ནི་དགག་རྡོ་ཞིག་ལ་བསམས་ནས། སྐད་ཡིག་དེ་དང་འབྲེལ་ཡོད་ཚོས་ནུས་པ་ཉམས་སྤུངས་དགོས་པ་དང་། གོ་རྟོགས་ཁྱབ་སྤེལ་གྱི་དོན་དུ་རིག་གཞུང་གླེང་རེས་དང་། ཚོགས་འདུ་སྐོང་ཚོགས་དུ་མའི་ཁོར་ཡུག་བསྐྲུན་དང་སྐྲུན་བཞིན་ཡོད། དེ་ཡང་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༧ ལོར་རྒྱལ་ས་ལྡི་ལིར་བགྲོ་གླེང་ཚོགས་འདུ་ཞིག་ཚོགས་ཡོད། དེའི་ནང་རྒྱ་གར་དབུས་གཞུང་གི་རྒྱ་གར་གྱི་སྐད་ཡིག་ལྟེ་གནས་ཁང་ནས་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ཁྱད་མཁས་དང་། མི་འབོར་ཞིབ་བཤེར་ཚོགས་པའི་ཆེད་ལས་པ། བོད་ཡིག་གི་མཁས་པ་བཅས་བསྐངས་ཡོད། །
བགྲོ་གླེང་ཚོགས་འདུ་དེའི་མཇུག་འབྲས་སུ། རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་གཞུང་འབྲེལ་ཚོགས་པ་ཞིག་གིས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ཆེད་དུ་རྒྱུ་ཡོན་སྦྱར་བའི་སྒོ་ནས། རྒྱ་གར་དབུས་གཞུང་གི་རྒྱ་གར་གྱི་སྐད་ཡིག་ལྟེ་གནས་ཁང་གིས་བོད་ཡིག་དེ་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་དོན་ཚན་བརྒྱད་པའི་ནང་ཚུད་ཐབས་དང་། ཞིབ་འཇུག་གི་སྣེ་ཁྲིད་བྱ་རྒྱུ་བྱས་པ་རེད། ཕྱི་ལོ་༢༠༠༩ལོར་ཚོགས་པ་དེས་བོད་ཡིག་གི་གནད་དོན་ལ་བརྟག་ཞིབ་བྱས་པ་དང་། ངོས་འཛིན་དང་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་འཆར་འགོད། (Case Study of Boti language: Planning for recognition and Development) ཅེས་པའི་བརྗོད་གཞིའི་སྟེང་ཞིབ་འཇུག་གི་སྙན་ཐོ་ཞིག་སྤེལ་ཡོད། དེས་བོད་ཡིག་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རྩ་ཁྲིམས་དོན་ཚན་བརྒྱད་པའི་ནང་ཚུད་དགོས་པ་དང་། ཧི་མ་ལ་ཡའི་མངའ་ཁུལ་གྱི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་རིགས་རྒྱུན་གནས་དང་། དེ་ཚོར་ཡིག་གཟུགས་ཡོད་པ་ངོས་ལེན་བྱས་ཡོད། ཊིབ་ཊོ་བར་མན་(Tibto-Burman)གྱི་ཁྱབ་ཁོངས་དང་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་གྲས་སུ་ཡོད་པའི་ལ་དྭགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་། བྷོ་ཊ་ཡའི་སྐད་ཡིག་(Bhotia)ལྟ་བུ་ལ་དུས་དང་མཐུན་པའི་མཐུན་རྐྱེན་མཁོ་སྤྲོད་བྱ་རྒྱུ་ཡིན་པ་བརྗོད་ཡོད། །
ཧི་མ་ལ་ཡའི་མངའ་ཁུལ་གྱི་མི་རིགས་ཚོས་ལས་འགུལ་རྒྱུན་མཐུད་དང་བརྟན་པོ་བྱས་སྟབས། རྒྱ་གར་ནང་སྲིད་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་སྐད་ཡིག་གི་གནད་དོན་དེ་གལ་ཆེན་ཞིག་ལ་ངོས་ལེན་བྱས་ཡོད། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༣ ལོའི་སྤྱི་ཟླ་ ༩ པའི་ནང་། གཞུང་འབྲེལ་ངོས་འཛིན་བྱེད་ཆོག་པའི་སྔོན་འགྲོའི་ཆ་རྐྱེན་གཏན་འབེབས་མ་བྱས་པའི་སྔོན། མཐོ་རིམ་བློན་ཆེན་ལྷན་ཚོགས་ཀྱིས་གནད་དོན་དེ་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་རྗེས། བོད་ཡིག་ཚུད་པའི་སྐད་རིགས་མི་འདྲ་བ་ ༣༨ ལ་ངོས་ལེན་བྱ་རྒྱུའི་འགྲེལ་བརྗོད་བྱས་ཡོད། དེས་ན་ཁོང་ཚོའི་ཞིབ་འཇུག་གི་གྲུབ་དོན་ནི། བོད་ཡིག་གི་མ་འོངས་པའི་ལས་དབང་ཞིག་ཆགས་ཡོད། །
མཆན།
༡༽ གོང་འཁོད་བརྩམས་ཆོས་འདི་ནི། ལ་དྭགས་ཀྱི་ཟླ་རེའི་དུས་དེབ་ལྟ་བ་༼stawa༽ཞེས་པ་ལོ་འདིའི་འདོན་ཐེངས་གསུམ་པའི་སྟེང་བཀོད་པ་ཞིག་ཡིན། རྩོམ་པ་པོ་ནི་ཇམ་མུ་ཀཤྨིར་གྱི་མངའ་སྡེའི་གྲོས་ཚོགས་ཀྱི་འཐུས་མི་ཟུར་པ་དང་། རིགས་རུས་ཞན་པའི་(ST)མི་མང་ལྟ་སྐྱོང་ཚོགས་པའི་ཚོགས་མི་ཟུར་པ། དེ་བཞིན་ལ་དྭགས་ནང་པ་ཚོགས་པའི་ཚོགས་གཙོ་ཟུར་བ་ཞིག་ཀྱང་ཡིན།
༢༽ ཀློག་པ་པོ་ཚོས་གོང་འཁོད་བརྗོད་བྱར་ཁ་གསལ་མེད་པ་དང་། ཐེ་ཚོམ་གྱི་རིགས་བྱུང་ཚེ། མ་རྩོམ་དབྱིན་ཡིག་ནང་ཡོད་པ་དེར་གཟིགས་པར་ཞུས།
