ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༣ ལོའི་རྒྱལ་སྤྱིའི་གསར་འགྱུར་ཆེ་ཁག་བཅུ།

—–ཕྱི་ལོ་གསར་པ་བསླེབ་ལ་ཉེ་བ་དང་བསྟུན་ཏེ་འདི་ག་བོད་ཀྱི་དུས་བབ་གསར་ཁང་གིས་རྫོགས་ལ་ཉེ་བའི་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༣ ལོའི་རྒྱལ་སྤྱི་ཐོག་གི་གནས་ཚུལ་ཆེ་ཁག་བཅུ་གསར་འགོད་པ་སྐལ་བཟང་སྦྱིན་པས་འདིར་ཕྱོགས་བསྡུས་བྱས་ཡོད།

ཨི་ཟི་རལ་དང་པ་ལི་སི་ཐན་གྱི་དམག་འཁྲུག་ད་དུང་མཚམས་བཞག་མེད།

ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༣ ཟླ་ ༡༠ ཚེས་ ༧ ཉིན་པ་ལི་སི་ཐན་གྱི་ཧ་མ་སི་དམག་དཔུང་གིས་གློ་བུར་དུ་ཨི་ཟི་རལ་གྱི་སྟེང་དུ་དྲག་རྒོལ་བྱས་པར་བརྟེན། ད་ལྟའི་བར་དུ་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་ཀྱིས་དམག་མཚམས་མ་བཞག་པར་མེ་ཤུགས་འཕུར་མདའ་འཕེན་རེས་བྱས་དང་བྱེད་བཞིན་ཡོད་ཅིང་། དེ་རིང་ཕྱི་ཟླ་ ༡༢ ཚེས་ ༢༩ བར་ (Aljazeera) གསར་ཁང་གི་གནས་ཚུལ་ལ་གཞིགས་ན། རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་ཀྱི་དམག་འཁྲུག་ཁྲོད། མི་གྲངས་ ༢༡༡༡༠ རྐྱེན་འདས་སུ་ཕྱིན་ཞིང་། དེའི་ཁྲོད་ཀྱི་མི་གྲངས་ ༧༧༠༠ ཙམ་བྱིས་པ་ཡིན་འདུག་ལ། ད་དུང་མི་གྲངས་ ༥༥༢༤༣ ལ་རྨས་སྐྱོན་ཕོག་པ་དང་མི་གྲངས་ ༧༠༠༠ ལྷག་བོར་བརླག་ཏུ་སོང་། ད་ལྟ་ཨི་ཟི་རལ་དང་ཧ་མ་སིའི་དམག་འཁྲུག་རྒྱག་ཡུལ་ཏེ།  གྷ་ཛ་ཁུལ་དུ་ཡོད་པའི་པ་ལི་སི་ཐན་གྱི་མི་གྲངས་ས་ཡ་ ༡།༩ དང་ཨི་ཟི་རལ་གྱི་མི་གྲངས་འབུམ་ལྔ་ལྷག་གནས་ཡུལ་ངེས་མེད་ཅན་དུ་གྱུར་ཡོད་ཟེར།  དེ་རིང་ཕྱི་ཚེས་ ༢༩ བར་ཨི་ཟི་རལ་དང་ཧ་མ་སི་གཉིས་བར་ས་མཚོ་གནམ་གསུམ་གྱི་ཐོག་ནས་དམག་འཁྲུག་བརྒྱབ་སྟེ་ཉིན་གྲངས་ ༨༦ འགྲོ་ཡི་ཡོད་ཅིང་། ཨི་ཟི་རལ་གྱིས་པ་ལི་སི་ཐན་གྱི་སྟེང་དུ་མེ་ཤུགས་འཕུར་མདའ་ཁྱོན་ ༢༩༠༠༠  འཕངས། ཧ་མ་སིས་ཨི་ཟི་རལ་གྱི་སྟེང་དུ་མེ་ཤུགས་འཕུར་མདའ་ཁྱོན་ ༡༢༠༠༠ འཕངས། ཆ་བགོ་བྱས་ན་བརྒྱ་ཆའི་ ༤༠ ནས་ ༤༥ ཆགས་ཡོད་པ་སི་ཨན་ཨན་གསར་ཁང་གིས་བརྗོད། དམག་འཁྲུག་ཁྲོད་འཛམ་གླིང་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་གྱི་མི་སེར་ཁྱོན་ ༧༡ དང་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་ངལ་སེལ་རོགས་སྐྱོར་ལས་མི་ཁྱོན་ ༡༣༥ བསད་ཡོད་ཅིང་། རྒྱལ་མཚམས་མེད་པའི་གསར་འགོད་མཐུན་ཚོགས་ཀྱིས་གསར་འགོད་པ་ཁྱོན་ ༦༨  རྐྱེན་འདས་སུ་བཏང་བ་ཡོངས་བསྒྲགས་བྱས་འདུག ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་བལྟས་ན། འདི་ལོའི་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་ཀྱི་དམག་འཁྲུག་ཁྲོད་པ་ལི་སི་ཐན་གྱི་མི་རྒྱུ་གཉིས་ལ་གྱོང་གུད་ཚབས་ཆེན་ཐེབས་ཤིང་། འཛམ་གླིང་རྒྱལ་ཁབ་མང་པོས་ཨི་པ་གཉིས་ཀྱི་དམག་འཁྲུག་མཚམས་འཇོག་དགོས་པའི་འབོད་སྐུལ་བསྟུད་མར་བྱས་ཏེ། ཕྱི་ཟླ་ ༡༡ ཚེས་ ༢༤ ཉིན་ནས་དཀྱིལ་ཤར་ཡུལ་གྲུའི་རྒྱལ་ཁབ་ཁཱ་ཊར་གྱི་འདུམ་སྒྲིག་འོག ཕྱི་ཟླ་ ༡༢ ཚེས་ ༡ བར་དམག་འཁྲུག་མཚམས་འཇོག་དང་། ཕན་ཚུན་གྱི་གཏའ་མི་ཨི་ཟི་རལ་  ༧༠ དང་པ་ལི་སི་ཐན་ ༢༡༠ ཀློད་གྲོལ་གཏོང་རེས་བྱས། ཕྱི་ཟླ་ ༡༢ ཚེས་ ༢ ཉིན་ཕྱོགས་གཉིས་བར་བསྐྱར་དུ་དམག་འཁྲུག་ཤོར་ཞིང་། སྐབས་དེར་ཨ་རིས་ཧ་མ་སིས་དམག་འཁྲུག་མཚམས་འཇོག་གི་གྲོས་མཐུན་ལ་རྩིས་མེད་བཏང་བའི་སྐྱོན་བརྗོད་བྱས་པ་དང་། ད་ལྟ་འཛམ་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་སུ་ཨི་པ་གཉིས་ཀྱི་དམག་འཁྲུག་མཚམས་འཇོག་དགོས་པའི་འབོད་སྐུལ་ཞུ་ཤུགས་ཆེ་རུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་ཅིང་། ཨ་རི་དང་ཨི་ཟི་རལ་གཉིས་ལ་དམག་འཁྲུག་མཚམས་འཇོག་བྱེད་འདོད་མེད་སྐོར་བརྗོད་ནས་སྐྱོན་བརྗོད་བྱེད་མཁན་ཡང་ཇེ་མང་དུ་འགྲོ་བཞིན་འདུག སྤྱིར་ཨི་ཟི་རལ་དང་པ་ལི་སི་ཐན་གྱི་རྩོད་རྙོག་གི་འབྱུང་ཁུངས་དངོས་ནི། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༡༧ ལོར་དབྱིན་ཇིས་ ༼   པ་ལི་སི་ཐན་ནང་ཇོའུ་མི་རིགས་ལ་རྒྱལ་ཁབ་ལྡན་པའི་རང་ཁྱིམ་ཞིག་བསྐྲུན་དགོས་༽   ཞེས་ཡོངས་བསྒྲགས་བྱས་རྗེས། དབྱིན་ཇིའི་དཔུང་ཤུགས་འོག ཇིའུ་མི་རིགས་པ་ལི་སི་ཐན་ནང་གནས་སྡོད་བྱེད་མགོ་བརྩམས་ཤིང་། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༤༧ ལོ་ནས་ཇོའུ་མི་རིགས་པ་ལི་སི་ཐན་ནང་བཙན་གྱིས་གནས་སྤོ་དང་དབང་སྒྱུར་བྱེད་མགོ་བཙུགས་ཏེ། པ་ལི་སི་ཐན་གྱི་མི་མང་ ༡༥༠༠༠ བསད་པ་དང་མི་གྲངས་ ༧༥༠༠༠༠ ཙམ་རང་ཁྱིམ་ནས་འདུག་མི་ཐུབ་པར་གྱུར། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༤༨ ཟླ་ ༥ ཟླ་ ༡༥ ཉིན་ཇོའུ་མི་རིགས་ཀྱིས་ད་ལྟའི་ཨི་ཟི་རལ་འབོད་པའི་རྒྱལ་ཁབ་དབུ་བརྙེས་པའི་ཡོངས་ཁྱབ་གསལ་བསྒྲགས་སྤེལ་བ་ནས། རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་བར་དམར་འཛིང་མཚམས་མ་ཆད་པའི་ད་ལྟའི་ལོ་རྒྱུས་འདི་བྱུང་བ་ཞིག་ཡིན་འདུག

ལོ་ངོ་ ༡༢༥༠༠༠ ནང་བྱུང་མ་མྱོང་བའི་གོ་ལའི་ཚ་དྲོད།

ཚན་རིག་པས། སའི་གོ་ལའི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་ནི་མ་འོངས་པའི་ཉེན་ཁ་ཞིག་མ་རེད། དེ་ནི་མིའི་རིགས་ཀྱིས་གཡོལ་ཐབས་བྲལ་བའི་དོན་དངོས་ཀྱི་དཀའ་ངལ་ཞིག་རེད་ཟེར། ད་སྔ་བར་གྱི་ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་གི་གྲུབ་དོན་དྲོད་ཚད་ལ་གཞིགས་ན། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༣ ལོ་ནི་འདས་པའི་ལོ་ངོ་ ༡༢༥༠༠༠ ནང་བྱུང་མ་མྱོང་བའི་ཚ་དྲོད་ཆེ་ཤོས་ཀྱི་ལོ་ཞིག་ཆགས་ཡོད། དམིགས་བསལ་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༣ ལོར་སྔར་བྱུང་མྱོང་མེད་པའི་རང་བྱུང་མེ་སྐྱོན་ནས་ཐན་པ་དང་། ཆུ་ལོག་རྒྱུག་པ་སོགས་ཀྱིས་རྐྱེན་བྱས་ཏེ་གོ་ལའི་གནམ་གཤིས་ཀྱི་ཚ་དྲོད་ཆེ་ཤོས་སུ་གྱུར། གནམ་གཤིས་བརྟག་དཔྱད་རིག་པའི་ལུགས་ལྟར་ན། ད་ལྟའི་གོ་ལའི་གནམ་གཤིས་ཀྱི་ཚ་དྲོད་རིམ་པ་ (lexicon) ཞེས་པར་ཟིན་པ་དང་ཚ་དྲོད་ཆེ་ཞིང་འཁྱག་རོམ་ཞུ་ཚད་མྱུར་བ། གོ་ལ་སྤྱིའི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་གནས་སྟངས་ཆེས་ཉེན་ཁ་ཆེ་བའི་ཚད་གཞིར་ཐོན་ཡོད་ཅིང་། ད་ལྟ་འཛམ་གླིང་གི་ས་ཆ་མང་ཤོས་སུ་ཚ་དྲོད་ཆེ་ཞིང་བརླན་བཤེར་འདྲེས་མའི་གནམ་གཤིས་གནས་སྟངས་ཆགས་ཏེ། འགྲོ་བ་མི་ཚུད་པའི་སེམས་ཅན་ཀུན་གྱི་སྲོག་ལ་ཉེན་ཁ་བསྐྲུན་གྱི་ཡོད་འདུག་ལ། ལྷག་པར་དུ་ད་ལྟ་དུག་རླངས་དང་འགྱུར་རྡོའི་སྣུམ་རྫས་ (Fossil Fuel) བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་ཇེ་མང་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་སྟབས། སའི་གོ་ལར་སྔོན་དཔག་མི་ཐུབ་པའི་དཀའ་ངལ་ཞིག་འཕྲད་རྒྱུ་ཡིན་པ་ཚན་རིག་པ་བརྗོད་ཀྱིན་འདུག ཕྱི་ཟླ་ ༡༡ ཚེས་ ༣༠ ནས་ཕྱི་ཟླ་ ༡༢ ཚེས་ ༡༢ བར་དྷོ་བྷ་ (Dubai) རུ་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་གོ་ལའི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཚོགས་ཆེན་ཐེངས་ཉེར་བརྒྱད་པ་འཚོགས་ཡོད་པ་དང་། ཚོགས་ཆེན་སྟེང་འཛམ་གླིང་རྒྱལ་ཁབ་ ༡༩༧ ནས་མཉམ་ཞུགས་མཁན་མི་གྲངས་ཁྲི་བདུན་ལྷག་ཡོད་པར་བཤད་ལ། ཚོགས་ཆེན་གྱི་གྲོས་ཆོད་དུ་ཉི་མ་དང་རླུང་། ཆུ་སོགས་རང་བྱུང་གི་ནུས་ཤུགས་རྐྱང་པའི་ཐོན་ཁུངས་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་ཏེ། གོ་ལའི་ཚ་དྲོད་སྟངས་སྙོམས་སུ་གཏོང་ཐབས་བྱེད་བཞིན་ཡོད་མོད། འོན་ཀྱང་། ཨ་རིའི་ཕྱི་སྲིད་ལས་ཁུངས་དང་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་ཚན་རིག་པ་ཚོས། གོ་ལའི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཚོགས་ཆེན་ཐེངས་ཉེར་བརྒྱད་པའི་སྟེང་འཛམ་གླིང་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་གི་སྐུ་ཚབ་ཚོས་ཁ་ནས་གཏམ་བཤད་རྒྱས་པོ་རེ་སྤེལ་བ་ལས། ལག་ལེན་བྱ་རྒྱུ་མང་པོ་ལྷག་ཡོད་པར་བརྟེན། མིའི་རིགས་ཀྱིས་རང་བྱུང་གོད་ཆག་ལ་གཡོལ་ཐབས་བྱེད་པའི་གོ་སྐབས་དེ་ཤོར་ཡོད་སྲིད་པའི་སེམས་འཚབ་ཀྱང་བསྟན་འདུག

རྒྱ་གར་བས་ཟླ་བའི་གོ་ལའི་ལྷོ་སྣེ་རུ་ལོ་རྒྱུས་གསར་པ་བྲིས།

ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༣ ལོའི་ཟླ་ ༧ ཚེས་ ༡༤ ཉིན་རྒྱ་གར་གྱི་ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་ཚོགས་པས་ (Indian Scientific Research Organisation) བཟོ་བསྐྲུན་བྱས་པའི་འཕུར་གྲུ་ཅན་དྷ་ར་ཡན་གསུམ་པ་(Chandrayaan-3) དེ་དངོས་སུ་ཟླ་བའི་གོ་ལའི་ལྷོ་སྣེ་རུ་བཏང་སྟེ། ཕྱི་ཟླ་ ༨ ཚེས་ ༢༣ སྟེ་ཟླ་གཅིག་དང་ཉིན་དགུའི་རྗེས་སུ་དངོས་སུ་ཟླ་བའི་ལྷོ་སྣེ་རུ་བབས་ཐུབ་པ་བྱུང་ཡོད་སྟབས། རྒྱ་གར་ནི་ད་སྔ་བར་ཟླ་བའི་ལྷོ་སྣེ་རུ་བབས་པའི་འཛམ་གླིང་གི་རྒྱལ་ཁབ་ཐོག་མ་དེ་ཆགས། རྒྱ་གར་གྱི་ཚན་རྩལ་ཞིབ་འཇུག་མངོན་འགྱུར་གྱི་ལས་དོན་དེར་༧གོང་ས་རྒྱལ་བ་རིན་པོ་ཆེ་མཆོག་གི་དབུས་ཨ་རི་དང་ཨི་ཊ་ལི། ཉི་ཧོང་། མ་ལི་ཞི་ཡ་སོགས་འཛམ་གླིང་གི་དབུ་འཁྲིད་དང་གནད་ཡོད་མི་སྣ་མང་པོས་ཡི་རང་བསྔགས་བརྗོད་གནང་ཡོད་ལ།  ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༩ ལོ་ནས་ད་སྔ་བར་འཛམ་གླིང་རྒྱལ་ཁབ་མང་པོས་ཟླ་བའི་གོ་ལར་ཞིབ་འཇུག་གི་ཆེད། ཟླ་བའི་སྟེང་བསྐྱོད་ཐབས་གང་མང་བྱས་ཡོད་པ་ལས་ད་ལྟ་ཨུ་རུ་སུ་དང་ཨ་རི། རྒྱ་ནག་དང་རྒྱ་གར་བཅས་རྒྱལ་ཁབ་བཞི་ཟླ་བའི་སྟེང་དུ་བབས་ཐུབ་པ་བྱུང་ཡོད་འདུག

བཅོས་མའི་རིག་རྩལ་གྱི་འགྲུལ་བཞུད་གསར་བའི་ཡོ་ལང་།

ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༣ ཟླ་ ༡༡ ཚེས་ ༣༠ ཉིན་ཨ་རིའི་རིག་ནུས་ཞིབ་འཇུག་དང་རྒྱ་སྐྱེད་ཁང་ (OpenAI) གིས། མིས་བཟོས་རིག་ནུས་གསར་གཏོད་ཀྱི་ལས་གཞིའི་ཁྲོད་(ChatGPT)ཞེས་པའི་རིག་ནུས་ཤེས་བྱའི་སྒོ་མོ་གསར་པ་ཞིག་ཡོངས་གྲགས་སུ་ཕྱེས་པ་དང་། འཛམ་གླིང་ནང་མིས་བཟོས་རིག་ནུས་ཀྱིས་འགྲོ་བ་མིའི་སྤྱི་ཚོགས་ལ་དགེ་སྐྱོན་གྱི་ཕན་ནུས་ཇི་ཙམ་ཡོད་མེད་ཐད་གླེང་སློང་ཤུགས་ཆེན་བྱུང་ཞིང་།  དམིགས་བསལ་མིས་བཟོས་རིག་ནུས་གསར་གཏོད་ཀྱིས་མིའི་རིགས་ཀྱི་ཀླད་ཤུགས་གཅིག་མཚུངས་བཞིན་བྱ་བ་སྒྲུབ་ཐུབ་ཀྱི་ཡོད་སྟབས། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༣ ལོར་ཨ་མ་རྫོན་དང་ཌལ་(Dell)། རྒྱལ་སྤྱིའི་དྲ་རྒྱའི་ཚོང་འབྲེལ་མཐུན་ཚོགས་(IBM)། ཞབས་ཞུའི་རམ་འདེགས་ཚོང་གཉེར་ཁང་(Ernst & Young)། ངོ་དེབ་དང་གྷོ་གྷལ་ (Google) སོགས་བཟོ་ཚོང་ཁང་ ༡༡༦༩ ཡིས། ལས་མི་ཁྱོན་ ༢༦༠༢༣༨ ལྷག་གི་ལས་མཚམས་བཞག་ཡོད་པ་ཨ་རིར་རྟེན་གཞི་བྱས་པའི་རྒྱལ་སྤྱིའི་ (Computerworld) དྲ་ཚིགས་ཀྱིས་བསྒྲགས་འདུག་པ་མ་ཟད། འཛམ་གླིང་ཤར་ནུབ་གང་སར་མིས་བཟོས་རིག་ནུས་ལ་བརྟེན་ནས་མིའི་ངལ་རྩོལ་ཇེ་ཉུང་དང་འཕྲུལ་རིགས་ཀྱི་ཞབས་ཞུའི་རིགས་ཇེ་མང་དུ་འགྲོ་མུས་ཡིན་པ་མངོན་གསལ་ཆགས་ཡོང་གི་ཡོད་ལ།  ད་ལྟ་འཛམ་གླིང་ཤར་ནུབ་ཀྱི་སློབ་གསོའི་སྡེ་ཁག་ཕལ་ཆེ་བས་མིས་བཟོས་རིག་ནུས་ཀྱིས་སློབ་མར་ཞིབ་འཇུག་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱུ་ཆ་འཚོལ་སྡུད་དང་སློབ་ཁྲིད་ལག་བསྟར་བྱེད་ཕྱོགས་སོགས་ལ་ཕན་ཐོགས་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་འབྱུང་གི་ཡོད་ཀྱང་། སློབ་གྲྭའི་ཁོར་ཡུག་ནང་མིས་བཟོས་རིག་ནུས་བཀོལ་སྤྱོད་བྱ་རྒྱུར་ཐེ་ཚོམ་སྐྱེ་ཡི་ཡོད་པ་དང་། ད་ལྟ་མིས་བཟོས་རིག་ནུས་སམ་བཅོས་མའི་རིག་རྩལ་གྱིས་ཚོང་ལས་ཁོ་ན་ཙམ་མ་ཡིན་པར་འཕྲུལ་རིགས་དང་། ཁྲིམས་དང་སློབ་གསོ་སོགས་འཛམ་གླིང་གི་རིག་ཚན་ཀུན་ལ་འགྱུར་བ་དང་ཤུགས་རྐྱེན་སྤྲོད་བཞིན་ཡོད་ལ། ཕྱི་ཟླ་ ༡༢ ཚེས་ ༢༩ བར་འཛམ་གླིང་གི་རྒྱལ་སྤྱིའི་འཕྲུལ་རིག་གི་ཁྲོམ་རའི་ནང་བཅོས་མའི་རིག་རྩལ་གྱིས་ཨ་སྒོར་ཐེར་འབུམ་ ༡༥༠།༢ ལྷག་གི་ཁྲོམ་ར་བཟུང་ཡོད་ཅིང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༤ ལོར་བཅོས་མའི་རིག་རྩལ་གྱི་ཁྲོམ་རའི་རིན་བབ་བརྒྱ་ཆ་ ༣༦།༨ འཕར་རྒྱུ་ཡིན་པའི་ཚོད་དཔག་བྱེད་ཀྱིན་འདུག་ལ། བོད་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ལ་ཆ་མཚོན་ནའང་། ཕྱི་ཟླ་ ༡༡ ཚེས་ ༣ ཉིན་སྨོན་ལམ་བོད་ཀྱི་བརྡ་འཕྲིན་འཇུག་ཁང་གིས་སྨོན་ལམ་མིས་བཟོས་རིག་ནུས་མངོན་འགྱུར་བྱུང་བའི་དབུ་འབྱེད་མཛད་སྒོ་འཚོགས་ཡོད། གང་ལྟར་མིས་བཟོས་རིག་ནུས་ཚན་རྩལ་དར་སྤེལ་བྱུང་དང་འབྱུང་བཞིན་པ་འདིས་འགྲོ་བ་མིའི་སྤྱི་ཚོགས་ལ་ཚད་ཐིག་མི་དཔོག་པའི་འགྱུར་ལྡོག་ཅིག་བསྐྲུན་རྒྱུ་ཡིན་པ་ནི་གདོན་མི་ཟ་བའོ། །

ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༣ ལོའི་ནོ་སྦེལ་གཟེངས་རྟགས་རིགས་ལྔ་དེ་མི་བཅུ་ལ་སྤྲད།

ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༣ ཟླ་ ༡༠ ཚེས་ ༣ ཉིན་ནོ་སྦེལ་གཟེངས་རྟགས་ཚོགས་ཆུང་གིས། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༣ ལོའི་ནོ་སྦེལ་གཟེངས་རྟགས་ཐོབ་མཁན་གྱི་མཚན་གཞུང་སྤྱི་བསྒྲགས་གནང་ཞིང་། ཊོ་ནེ་ཤི་ཡའི་དངོས་ཁམས་རིག་པའི་སློབ་དཔོན་(Pierre Agostini) ལགས་དང་ཧ་གྷི་རེ་ཡའི་དངོས་ཁམས་རིག་པ་བ་(Ferenc Krausz) ལགས། ཧྥ་རན་སིའི་དངོས་ཁམས་སློབ་དཔོན (Anne L’Huillier) བཅས་ཀྱིས་རྡུལ་ཕྲན་རང་སྐྱ་འཕེལ་བ་དང་གཞན་རྟེན་རྡུལ་ཕྲན་བར་ཕྲ་མོའི་གློག་ལམ་མཐུད་ཐུབ་པའི་ལམ་གསར་བཏོད་བྱས་པར་ནོ་སྦེལ་དངོས་ཁམས་རིག་པའི་གཟེངས་རྟགས་ཐོབ་ཡོད་པ་དང་། ཨ་རིའི་རྫས་འགྱུར་རིག་པ་བ་ (Moungi Bawendi) ལགས་དང་(Louis Brus) ལགས། ཨུ་རུ་སུའི་རྫས་འགྱུར་རིག་པ་བ་(Aleksey Yekimov)བཅས་ཀྱིས། རྫས་འགྱུར་ལ་བརྟེན་ནས་རགས་པའི་རྡུལ་ཕྲན་བཟོ་སྐྲུན་དང་ཆ་རྐྱེན་ཁག་གསར་བཏོད་བྱས་པར་ནོ་སྦེལ་རྫས་འགྱུར་རིག་པའི་གཟེངས་རྟགས་ཐོབ། ཧང་གྷི་རེ་ཡ་དང་ཨ་རིའི་སྐྱེ་དངོས་རྫས་སྦྱོར་བ་(Katalin Karikó)ལགས་དང་། ཨ་རིའི་སྨན་པ་དང་ནད་རིགས་སྔོན་འགོག་རིག་པ་བ་ (Drew Weissman) ལགས་གཉིས་ནས་ཏོག་དབྱིབས་གཉན་རིམས་ཆེད་དུ་འགོག་ཁབ་གསར་གཏོད་གནང་བར་ཆེ་བསྟོད་དུ་ནོ་སྦེལ་སྨན་གྱི་གཟེངས་རྟགས་ཐོབ། དེ་བཞིན་ནོ་ཝེའི་རྩོམ་པ་པོ་ (Jon Fosse) ལགས་ཀྱིས། ཟློས་གར་དང་ཚིག་ལྷུག་གི་ལམ་ནས་བརྗོད་པར་དཀའ་བའི་གནད་དོན་དཀྲོལ་བར་བརྟེན་ནོ་སྦེལ་རྩོམ་རིག་གཟེངས་རྟགས་དང་།  ཨི་རན་གྱི་བུད་མེད་ཐོབ་ཐང་རྩོད་ལེན་པ་ (Narges Mohammadi) ལགས་ཀྱིས་རང་དབང་དང་བུད་མེད་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་རྩོད་ལེན་བྱས་པའི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་བློས་གཏོང་ཤུགས་ཆེན་བྱས་སྟབས་ནོ་སྦེལ་ཞི་བདེའི་གཟེངས་རྟགས་བཅས་སྔ་གཞུག་ཏུ་ཐོབ་ཡོད།

དུས་རབས་ཉེར་གཅིག་པར་བྱུང་བའི་རང་བྱུང་གོད་ཆག་ཆེ་ཤོས་ཤིག

ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༣ ལོའི་ཟླ་ ༢ ཚེས་ ༦ ཉིན་དཀྱིལ་ཤར་ཡུལ་གྲུའི་རྒྱལ་ཁབ་ཊར་ཁེ་ (Turkey)དང་སི་རེ་ཡའི་ (Syria) ས་མཚམས་སུ་ཚད་རིམ་ ༧ དང་གྲངས་ཆུང་ ༨ ཅན་གྱི་ས་ཡོམ་ཞིག་བརྒྱབ་སྟེ། མི་གྲངས་ ༦༧༠༠༠ ལྷག་རྐྱེན་འདས་སུ་བཏང་ཞིང་། མི་གྲངས་ས་ཡ་ ༢༣།༧༣  ལྷག་གི་འཚོ་བར་གནོད་སྐྱོན་བཟོས། ས་ཡོམ་དེ་ནི་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༣༩ རྗེས་ནས་ཊར་ཁེ་ནང་དང་ཕྱི་ལོ་ ༡༨༢༢ རྗེས་ནས་སི་རེ་ཡའི་ནང་བྱུང་བའི་ས་ཡོམ་ཆེ་ཤོས་དང་དུས་རབས་ཉེར་གཅིག་པར་འཛམ་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་སུ་བྱུང་བའི་རང་བྱུང་གོད་ཆག་ཆེ་ཤོས་ལྔའི་གྲས་ཤིག་ཆགས་ཡོད། སྤྱིར་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༣ ལོར་འཛམ་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་སུ་ཚད་རིམ་མི་འདྲ་བའི་རང་བྱུང་གོད་ཆག་ ༡༣༦༩༠ བྱུང་ཡོད་ཅིང་། མི་རྒྱུ་གཉིས་ཀྱི་ཆ་ནས་སི་རེ་ཡ་དང་ཊར་ཁེར་གཉིས་ལ་གྱོང་གུད་ཕོག་པ་ལྟ་བུ་གཅིག་ཀྱང་བྱུང་མེད་པ་དང་། དུས་རབས་འདིའི་ནང་གནོད་སྐྱོན་ཆེ་ཤོས་སུ་ངོས་འཛིན་བྱེད་བཞིན་པའི་ས་ཡོམ་ནི། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༤ ལོར་རྒྱ་གར་རྒྱ་མཚོའི་ཁུལ་དུ་ཚད་རིམ་ ༩ དང་གྲངས་ཆུང་གཅིག་ཅན་ཞིག་བརྒྱབ་པ་དེ་ཡིན་ཞིང་། གོད་ཆག་དེའི་ཁྲོད་རྒྱ་གར་དང་སིངྒ་ལ། ཐའེ་ལན་ཌི། ཨི་ཌོ་ནེ་ཞི་ཡ། ཤི་རི་ལན་ག་སོགས་ཀྱི་མི་གྲངས་ ༢༢༧༨༩༨ རྐྱེན་འདས་སུ་ཕྱིན། སའི་གོ་ལ་ཆགས་པ་ནས་ད་སྔ་བར་ཚན་རིག་གིས་འཕྲུལ་ལམ་ཐོག་ནས་ངོས་འཛིན་བྱེད་བཞིན་པའི་འཛམ་གླིང་གི་ས་ཡོམ་ཆེས་ཆེ་ཤོས་ནི། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༦༠ ལོར་ལྷོ་ཨ་མི་རི་ཁའི་རྒྱལ་ཁབ་ཆི་ལིའི་ (Chile) མཚོ་རྒྱུད་དུ་ཚད་རིམ་ ༩ དང་གྲངས་ཆུང་ལྔ་ཅན་ཞིག་བརྒྱབ་པ་དེ་ཡིན་ཞིང་། སྐབས་དེར་མི་གྲངས་ ༤༩༠ འདས་གྲོངས་དང་རྨས་སྐྱོན་ཕོག་པ་ ༥༧༠༠ ཙམ་དང་། མི་གྲངས་ས་ཡ་ ༢ ཙམ་གནས་སྡོད་ངེས་མེད་ཅན་དུ་གྱུར་ཡོད། ཚན་རིག་པས་གོ་ལའི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་དབང་གིས་མི་རིགས་ཀྱིས་རང་བྱུང་གོད་ཆག་མང་དག་ཅིག་ལ་གདོང་ལེན་བྱ་དགོས་པ་ནི་གཡོལ་ཐབས་བྲལ་བ་ཞིག་ཡིན་པའི་ཐ་ཚིག་བསྒྲགས་འདུག

གཏན་དུ་ནུབ་པའི་ཊའེ་ཊན་ནེ་ཁུ་མཚོ་འོག་ལྗོངས་རྒྱུ། 

ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༣ ཟླ་ ༦ ཚེས་ ༡༨ ཉིན་ (North Atlantic) རྒྱ་མཚོའི་གཏིང་འོག་གི་ཚད་ཧྥེ་ཊི་ ༡༢༠༠༠ སར་ཡོད་པའི་ཊའེ་ཊན་ནེག་ (Titanic) གི་ལྷག་འཕྲོར་ལྟ་སྐོར་དུ་ཕྱིན་པའི་མཚོ་འོག་ལྟ་སྐོར་ཚོང་ལས་ཁང་དེའི་སྤྱི་གཉེར་བ་ (Stockton Rush) ལགས་དང་། ཊའེ་ཊན་ནེག་ཆེད་མཁས་པ་དང་ཧྥ་རན་སིའི་མཚོ་འོག་འཚོལ་ཞིབ་པ་ (Paul-Henri Nargeolet) ལགས། དབྱིན་ཇིའི་ཚོང་པ་ (Hamish Harding) ལགས།  དབྱིན་ཇི་དང་པ་ཀི་སི་ཐན་གྱི་ཚོང་པ་ (Shahzada Dawood) ལགས་དང་ཁོའི་བུ་   (Suleman) བཅས་མི་ལྔ་མྱུར་ཚད་ཆེ་བའི་གྲུ་གཟིངས་ཤིག་དང་ལྷན་གཏན་དུ་བོར་བརླག་ཏུ་ཕྱིན་ཞིང་། མཚོ་འོག་ལྟ་སྐོར་ཚོང་ལས་ཁང་(OceanGate) གིས་ཉིན་བཞི་བསྟུད་མར་ཆེད་མཁས་མི་སྣ་སོགས་མངག་གཏོང་བྱས་ཏེ་འཚོལ་ཞིབ་བྱས་ཡོད་ཀྱང་། གྲུ་གཟིངས་དེ་དང་དེའི་ནང་མི་ལྔ་བོ་རྙེད་སོན་བྱུང་མེད་པ་དང་། ཨ་རིའི་མཚོ་ཁུལ་ལྟ་སྲུང་ཁང་གིས་གྲུ་གཟིངས་དེར་བརྡབ་སྐྱོན་བྱུང་བའི་སྡོམ་ཚིག་བཀོད་ཅིང་། དོན་རྐྱེན་དེ་ནི་འཛམ་གླིང་མི་མང་གི་དོ་སྣང་བྱེད་ཡུལ་གྱི་ཊའེ་ཊན་ནེག་གོད་ཆག་གསར་པ་ཞིག་ཆགས། ཊའེ་ཊན་ནེག་གི་གཏམ་རྒྱུད་དེ་ནི་འཛམ་གླིང་དམག་ཆེན་དང་པོ་མ་ཤོར་གོང་གི་ལོ་སྟེ། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༡༢ ལོར་འཛམ་གླིང་གི་རྒྱས་སྤྲོ་དང་རྒྱུ་སྤུས་ལེགས་ཤོས་སམ་ཆེ་ཤོས་ཡིན་པའི་དབྱིན་ཇིའི་གྲུ་གཟིངས་ཊའེ་ཊན་ནེག་(Titanic) དབྱིན་ཡུལ་ནས་ཨ་རིའི་བར་འགྲིམས་འགྲུལ་ཐོག་མར་བྱེད་སྐབས། འགྲུལ་བཞུད་ཀྱི་ལམ་བར་ནས་དར་འཁྱག་ཅིག་དང་གདོང་ཐུག་ཤོར་ཏེ། ཊའེ་ཊན་ནེག་ནང་ཡོད་པའི་ནུབ་ཕྱོགས་པའི་སྟོབས་འབྱོར་མངའ་ཐང་ལྡན་པའི་མི་གྲངས་ ༢༢༢༤ ལས། མི་གྲངས་ ༡༥༠༠ ལྷག་གྲུ་གཟིངས་དང་ལྷན་གཏན་དུ་འཇིག་རྟེན་ལ་བདེ་མོ་འཇོག་དགོས་བྱུང་ཡོད་ལ། ཊའེ་ཊན་ནེག་རྒྱ་མཚོའི་ནང་འཐིམས་པའི་སྐྱོ་གར་དེ་ནི་དེང་རབས་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་ཆེས་འཇིགས་སུ་རུང་བ་དང་ཡ་ང་བའི་གྲུ་གཟིངས་བརྡིབ་སྐྱོན་གྱི་གོད་ཆག་ཅིག་ཆགས་ཏེ། ད་ལྟ་མཚོ་འོག་ཏུ་ལུས་པའི་གྲུ་གཟིངས་དེའི་ཆག་རོར་མི་རྣམས་ལྟ་སྐོར་དུ་འགྲོ་བའི་ལམ་སྲོལ་དེ་ཆགས་པ་རེད།

ཡོ་ཁུ་རེན་དང་ཨུ་རུ་སུའི་དམག་འཁྲུག་ལོ་ངོ་གཉིས་འཁོར་ལ་ཉེ།

ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༢ ཟླ་ ༢ ཚེས་ ༢༠ ཉིན་ཨུ་རུ་སུས་ཡོ་ཁུ་རེན་ལ་དྲག་པོའི་བཙན་འཛུལ་བྱེད་མགོ་བརྩམས་ཏེ། ཡུལ་གཉིས་བར་དམག་འཁྲུག་བྱུང་ནས་ཟླ་བ་ ༢༢ འགྲོ་བཞིན་ཡོད། ད་ལྟ་ཨུ་རུ་སུས་ཡོ་ཁུ་རེན་གྱི་ཤར་ཕྱོགས་གྲོང་ཁྱེར་(Kupiansk) དང་བྱང་ཕྱོགས་གྲོང་ཁྱེར་ (Bakhmut)། ལྷོ་ནུབ་གྲོང་ཁྱེར་ (Avdiivka) སོགས་སུ་བཙན་འཛུལ་བྱས་དང་བྱེད་མུས་ཡིན་པ་རེད། དེ་རིང་ཕྱི་ཚེས་ ༢༩ བར་ཨ་རིའི་ནེའུ་ཡོག་དུས་བབ་ཀྱི་གྲངས་ཐོ་ལྟར་ན། ད་སྔ་བར་ཡོ་ཨུ་གཉིས་ཀྱི་དམག་འཁྲུག་ཁྲོད། དམག་མི་ཁོ་ནའི་མི་གྲངས་ ༥༠༠༠༠༠ རྐྱེན་འདས་སུ་ཕྱིན་ཞིང་། དེའི་ནང་དུ་ཨུ་རུ་སུའི་དམག་མི་ཁྱོན་ ༡༢༠༠༠༠ ཚུད་ཡོད་པ་དང་། ཨུ་དམག་ ༡༧༠༠༠༠ ལྷག་ལ་རྨས་སྐྱོན་ཕོག དེ་བཞིན་ཡོ་ཁུ་རེན་གྱི་དམག་མི་ ༧༠༠༠༠ རྐྱེན་འདས་སུ་བཏང་ཞིང་། དམག་མི་ ༡༠༠༠༠༠ ལྷག་ལ་རྨས་སྐྱོན་བཟོས་ཡོད། མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་གྲངས་ཐོ་ལྟར་ན། ཡོ་ཨུ་གཉིས་ཀྱི་དམག་འཁྲུག་ཁྲོད། སྤྱི་དམངས་ ༡༠༠༠༠ ལྷག་རྐྱེན་འདས་སུ་ཕྱིན་པ་དང་མི་ ༡༨༥༠༠ ལྷག་ལ་རྨས་སྐྱོན་ཕོག་པའི་ཁྲོད་བྱིས་པ་ ༡༡༨༠ ཡོད་འདུག སྤྱིར་འདས་ལོར་ཨུ་རུ་སུས་ཡོ་ཁུ་རེན་གྱི་ཤར་བརྒྱུད་ཕལ་ཆེར་བ་དབང་འོག་ཏུ་བསྡུས་ཏེ་རྒྱལ་ས་ཀིབ་(Kyiv)ཀྱི་མཐའ་མཚམས་བར་བཙན་འཛུལ་བྱས་ཡོད་ཀྱང་། ཨ་རི་གཅིག་པོས་ཨ་སྒོར་ཐེར་འབུམ་ ༧༥ ལྷག་དང་། ཡུ་རོབ་མཉམ་འབྲེལ་མཐུན་ཚོགས་དང་ནུབ་ཆིངས་སྒྲིག་འཛུགས (NATO) སོགས་འཛམ་གླིང་རྒྱལ་ཁབ་ ༤༧ ལྷག་གིས་ཨ་སྒོར་ཐེར་འབུམ་ ༨༠ ལྷག་གི་མི་འགྲོ་དང་གོ་མཚོན་སོགས་ཀྱི་རྒྱབ་སྐྱོར་ད་སྔ་བར་བྱུང་མྱོང་མེད་པ་བྱས་སྟབས། བར་སྐབས་ནས་འཛམ་གླིང་གི་དམག་ཤུགས་ཆེས་ཆེ་བའི་ཨུ་རུ་སུའི་དམག་ལ་ཕམ་ཁ་མི་ཉུང་བ་ཞིག་སྤྲད་པའི་གནས་ཚུལ་རིམ་པར་ཐོན་ཞིང་།  ཡོ་ཨུ་གཉིས་ཀྱི་དམག་འཁྲུག་དེ་ནི་འཛམ་གླིང་དམག་ཆེན་གཉིས་པའི་རྗེས་སུ་འཛམ་གླིང་གི་དམག་འཁྲུག་ཆེས་ཆེ་ཤོས་སུ་ངོས་འཛིན་བྱེད་ཀྱིན་འདུག

རྒྱལ་མཚམས་ལས་བརྒལ་བའི་དྲག་གནོན་བྱེད་མཁན་སྡུག་ཤོས་རྒྱ་ནག་རེད།

ཕྱི་ལོ་  ༢༠༢༣ ཟླ་ ༤ ཚེས་ ༦ ཉིན་ཨ་རིའི་རང་དབང་ཁང་པས་(Freedom House) འཛམ་གླིང་རྒྱལ་ཁབ་ ༢༠ ལྷག་གིས་རྒྱལ་མཚམས་ལས་བརྒལ་ནས་མི་མང་ལ་དྲག་གནོན་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པའི་ཤོག་གྲངས་ ༤༨ ཅན་གྱི་སྙན་ཐོ་ཞིག་བཏོན་པའི་ཁྲོད། རྒྱལ་མཚམས་ལས་བརྒལ་ནས་དྲག་གནོན་ཆེས་ཤུགས་ཆེན་བྱེད་མཁན་སྡུག་ཤོས་རྣམས་ནི། རྒྱ་ནག་དང་ཊར་ཁེ ཊ་ཇི་ཀི་སི་ཐན་ (Tajikistan) ཨུ་རུ་སུ། ཨི་ཇིབ་ (Egypt) བཅས་ཡིན་པ་ཐེར་འདོན་བྱས་ཡོད་ཅིང་། དེའི་ཁྲོད་རྒྱ་ནག་ནི་རྒྱལ་མཚམས་ལས་བརྒལ་ནས་དྲག་གནོན་བྱེད་མཁན་གྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཆེས་སྡུག་ཤོས་སུ་ངོས་འཛིན་བྱས་འདུག དེ་བཞིན་ཨ་རིའི་རང་དབང་ཁང་ (Freedom house ) པས། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༣  ལོའི་འཛམ་གླིང་གི་རང་དབང་ (Freedom in the world 2023) ཞེས་པའི་ལོ་འཁོར་སྙན་ཐོ་བཏོན་པའི་ནང་།  འདས་པའི་ལོ་གཅིག་ནང་འཛམ་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ་དང་ས་སྐྱོང་ས་ཁུལ་ ༢༡༠ ཡི་སྤྱི་དམངས་རང་དབང་དང་།  ཆབ་སྲིད་ཁེ་དབང་གི་གནས་སྟངས་སོགས་ཀྱི་ཐད་ཉམས་ཞིབ་བྱས་ཏེ། རང་དབང་ལྡན་པའི་རྒྱལ་ཁབ་དང་། རང་དབང་ཕྱེད་ཙམ་ལྡན་པའི་རྒྱལ་ཁབ། རང་དབང་མི་ལྡན་པའི་རྒྱལ་ཁབ་བཅས་རིམ་པ་གསུམ་དུ་དབྱེ་བ་ཕྱེ་ཡོད་པའི་ཁྲོད། རང་དབང་གི་གནས་སྟངས་སྐྱོ་ཤོས་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཁོངས་སུ་བོད་ཚུད་ཡོད་པ་རེད།

རྒྱ་གར་འཛམ་གླིང་གི་མི་འབོར་མང་ཤོས་དེ་ཆགས།

ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༣ ཟླ་ ༤ ཚེས་ ༡༩ ཉིན་འཛམ་གླིང་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱིས་འཛམ་གླིང་གི་མི་འབོར་གྲངས་ཚད་སྐོར་གྱི་གསལ་བསྒྲགས་ཤིག་སྤེལ་ཏེ། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༣ ལོར་རྒྱ་གར་ལ་མི་གྲངས་ཐེར་འབུམ་ ༡ (༡,༤༢༨,༦)ལྷག་དང་། རྒྱ་ནག་ལ་མི་གྲངས་ཐེར་འབུམ་ ༡ (༡,༤༢༥,༧)ལྷག  ཨ་རིར་མི་གྲངས་དུང་ཕྱུར་ ༣,༤༠ བཅས་རྒྱ་གར་དེ་འཛམ་གླིང་གི་ཆེས་མི་འབོར་མང་ཤོས་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཨང་དང་པོར་གྱུར་ཡོད་པ་མ་ཟད།  འཛམ་གླིང་སྤྱི་ཡོངས་ཀྱི་མི་འབོར་ཐེར་འབུམ་ ༨(༨,༠༤༥ )ལྷག་ཟིན་ཡོད་འདུག་ཅིང་།  ཕྱི་ལོ ༢༠༥༠ ལོར་ཐེར་འབུམ ༩,༧ དང་ ༢༠༨༠ ལོར་ཐེར་འབུམ ༡༠,༤ ལ་ཟིན་སྲིད་པའི་ཚོད་དཔག་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་འདུག