ཇན་ཌེ་རོལ་ལ་ནོ་བྷེལ་དཔལ་འབྱོར་གཟེངས་རྟཊ་ཐོབ།

ཁ་སང་ནོ་བྷེལ་གཟེངས་རྟགས་ཚོགས་ཆུང་གིས་འདི་ལོའི་ནོ་བྷེལ་དཔལ་འབྱོར་གཟེངས་རྟགས་ཧྥ་རན་སིའི་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་བ་ཇན་ཌེ་རོལ་ལ་སྤྲོད་གཏན་ཁེལ་ཡོད་པ་གསལ་བསྒྲགས་བསྐྱངས་འདུག

ནོ་བྷེལ་རྩོམ་རིག་གཟེང་རྟགས་ཚོགས་ཆུང་གིས་ཟླ་འདིའི་ཚེས་ ༡༣ ཉིན། ད་ལོའི་ནོ་བྷེལ་དཔལ་འབྱོར་གཟེངས་རྟགས་དེ་ཧྥ་རན་སིའི་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་བ་སྐུ་ཞབས་ཇན་ཌེ་རོལ་ (Jean Tirole) ལགས་སུ་སྤྲོད་གཏན་ཁེལ་བ་གསལ་བསྒྲགས་བསྐྱངས་ཡོད་ཅིང་། དེ་ནི་ཁོ་བོས་གཞུང་འཛིན་སྐྱོང་བྱེད་མཁན་ཚོས་དམིགས་བཀར་ཁེ་ལས་ཆེ་ཁག་གི་གནས་སྟངས་ལ་གཞིགས་ཏེ། ཁྲོམ་རྭའི་ལམ་ལུགས་བཟོ་དགོས་པ་ལས་སྒེར་གཉེར་ཁེ་ལས་ལ་གཞི་བཞག་ནས་དཔྱ་ཁྲལ་འགེལ་བ་དང་། ཁྲོམ་རྭའི་འཕེལ་ཚད་གང་ཡིན་ཚོད་དཔག་བྱེད་མི་རུང་བའི་༼ཁྲོམ་རྭའི་ནུས་པ་དང་སྒྲིག་ཁྲིམས་༽ཞེས་པའི་ལམ་སྲོལ་ཞིག་གསར་གཏོད་བྱས་ཏེ། རྒྱལ་སྤྱིའི་དཔལ་འབྱོར་ཉམས་ཉེས་དང་ཡུལ་ཐང་འཕར་ཆའི་དཀའ་ངལ་སེལ་ཐབས་ལ་ལེགས་སྐྱེས་ཆེན་པོ་ཕུལ་ཡོད་སྟབས། ཐེངས་འདིར་ནོ་བྷེལ་དཔལ་འབྱོར་གཟེངས་རྟགས་དེ་ཕུལ་བ་ཞིག་ཡིན་འདུག་ཅིང་། ཁོང་ནི་ད་ལོ་ཧྥ་རན་སིའི་མི་སེར་ལ་ནོ་བྷེལ་གཟེངས་རྟགས་ཐོབ་མཁན་ཨང་གཉིས་པ་དེ་ཆགས་ཡོད་འདུག

འདིའི་ཐད་ནོ་བྷེལ་གཟེངས་རྟགས་ཚོགས་ཆུང་གིས། “ཌེ་རོལ་མཆོག་ནི་ད་ལྟའི་དུས་རབས་ནང་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་ཐོག་ཤུགས་ཆེན་ཆེ་ཤོས་ཀྱི་མི་ཞིག་ཡིན་ཞིང་། ད་བར་ཁོང་གིས་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་རྣམ་གཞག་མང་པོ་ཞིག་གི་ཐོག་མཛད་རྗེས་ཆེན་པོ་བཞག་ཡོད་པ་མ་ཟད། ལྷག་པར་དུ་གཞུང་གིས་ཁེ་ལས་ཆེ་ཁག་ལ་རྟོག་ཞིབ་བྱས་ཏེ། ཁེ་ལས་ཀྱི་ཁྲིམས་སྲོལ་དང་ཁྲོམ་རྭའི་གནས་སྟངས་ཤེས་རྟོགས་བྱེད་དགོས་པའི་ལམ་ལུགས་སྲོལ་གཏོད་དང་། དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་སྟོང་ཆ་མང་པོ་ཞིག་བསྐངས་ཡོད་སྟབས་གཟེངས་རྟགས་འདི་ཕུལ་བ་ཆགས་ཡོད” ཅེས་བརྗོད་འདུག

དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་བ་ཇན་ཌེ་རོལ་ (Jean Tirole) ལགས་ཀྱིས། “ཕྲན་གྱིས་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་ཐོག་བྱ་བ་ཕྲན་བུ་ཞིག་ལས་བསྒྲུབས་མེད་ཀྱང་། ད་རེབ་ནོ་བྷེལ་གཟེངས་རྟགས་འདིས་སེམས་ཤུགས་འཕར་མ་ཞིག་སྤྲད་བྱུང་བས། མ་འོངས་པར་ངས་རྒྱལ་སྤྱིའི་མང་ཚོགས་དང་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་ལྟ་གྲུབ་འཕེལ་རྒྱས་གཏོང་ཐབས་ལ་སྔར་ལྷག་ལེགས་སྐྱེས་འབུལ་རྒྱུ་ཡིན།”ཞེས་བརྗོད་འདུག

ཁ་སང་ནོ་བྷེལ་གཟེངས་རྟགས་ལྷན་ཚོགས་ཀྱིས་འདི་ལོའི་ནོ་བྷེལ་དཔལ་འབྱོར་གཟེངས་རྟགས་དེ་ཧྥ་རན་སིའི་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་བ་ཇན་ཌེ་རོལ་ལགས་སུ་འབུལ་གཏན་ཁེལ་བ་གསལ་བསྒྲགས་བསྐྱངས་རྗེས། ཡུ་རོབ་མཐུན་ཚོགས་ངོས་ནས་ཁོང་ལ་འཚམས་འདྲི་དང་འབྲེལ་ཏེ། གཟེངས་རྟགས་དེ་ཁོང་ལ་ཐོབ་འོས་པ་ཞིག་ཡིན་སྐོར་བརྗོད་ཡོད་འདུག

༡༨༧༠ ལོ་ནས་བཟུང་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲོམ་རྭ་མང་པོ་ཞིག་ཁེ་ལས་ཆེ་ཁག་གིས་བཟུང་སྟེ། ཁེ་ལས་ཆེ་གྲས་ཁག་ལ་ཁེ་ཕན་ཆེན་པོ་ཐོབ་ཡོད་ཀྱང་། ཁེ་ལས་འབྲིང་ཆུང་གཉིས་ལ་དཀའ་ངལ་འཕྲད་དེ་སྒོ་རྒྱག་དགོས་བྱུང་ཡོད་པ་མ་ཟད། སྤྱི་ཡོངས་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་འཕེལ་རྒྱས་ལ་དོ་ཕོག་ཆེན་པོ་ཕྱིན་ཡོད་སྟབས། ༡༩༨༠ ཡས་མས་ནས་བཟུང་ཧྥ་རན་སིའི་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་ཇན་ཌེ་རོལ་ (Jean Tirole) མཆོག་གིས། ཇི་ལྟར་ཁྲོམ་རྭ་ཉམས་ཆག་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། གཞུང་གིས་ཇི་ལྟར་ཁྲོམ་རྭ་བདག་བཟུང་བྱེད་མཁན་ཚོར་སྟངས་འཛིན་བྱེད་དགོས་མིན་གྱི་རྣམ་གཞག་ ( Unified Theory) ཅེས་པ་ཞིག་གསར་གཏོད་བྱས་ཏེ། བཏང་སྙོམས་མེད་པའི་ཁྲོམ་རྭའི་གནས་སྟངས་དག་བཅོས་བསྒྱུར་གཏོང་ཐབས་ལ་གལ་ཆེའི་ལེགས་སྐྱེས་ཕུལ་ཡོད་འདུག

༡༩༨༦ ལོར་ཁོང་གིས་གཞུང་གིས་ཇི་ལྟར་བྱས་ཏེ་ཚོང་ལས་ཙག་ཙིག་རྒྱག་མཁན་ཚོའི་ནུས་པ་འདོན་སྤེལ་དང་། ཁེ་ལས་ཆེ་ཁག་ཚོར་སྟངས་འཛིན་དང་དཔྱ་ཁྲལ་རྒྱག་ཕྱོགས་སྐོར་གྱི་བརྩམས་ཆོས་༼ཚོང་ལས་ཙག་ཙིག་རྒྱག་མཁན་ཚོའི་ནུས་ཤུགས་གོང་འཕེལ་གཏོང་ཐབས་ཀྱི་ལམ་ལུགས།༽ (Dynamic Models of Oligopoly) ཞེས་པ་ཞིག་འགྲེམས་སྤེལ་བྱས་ཏེ། ད་ལྟའི་ཁྲོམ་རྭའི་གནས་བབ་དག་བསྒྱུར་བཅོས་བྱེད་དགོས་པའི་བསམ་ཚུལ་ལྷུག་པོ་བརྗོད་ཡོད་སྟབས། རྒྱལ་སྤྱིའི་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་བ་མང་པོས་ཚད་མཐོའི་གདེང་འཇོག་བྱས་ཡོད་པ་མ་ཟད། འབྲེལ་ཡོད་གཞུང་མང་ཚོས་དོ་སྣང་ཆེན་པོ་བྱས་ཡོད་པ་དང་། ༡༩༨༨ ལོར་ཁོང་གིས་ ༼བཟོ་ལས་བཅོས་སྒྲིག་རྣམ་གཞག༽ (The Theory of Industrial Organization) ཞེས་པ་དང་། ༡༩༩༡ ལོར་༼བྱ་ཐབས་རྣམ་གཞག༽( Game Theory) ཞེས་པའི་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་རྣམ་གཞག་སོགས་འདོན་སྤེལ་གནང་སྟེ། སྲིད་དོན་པ་ཚོས་ཁྲོམ་རྭའི་གནས་བབ་དང་ཁེ་ལས་ཆེ་ཆུང་ལ་བལྟས་ཏེ། ཚོང་དོན་ལམ་ལུགས་དང་སྒྲིག་ཁྲིམས། དཔྱ་ཁྲལ་སོགས་གང་འདྲ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་མིན་གྱི་ཐབས་ལམ་བཏོན་ཏེ་དྲང་མཉམ་མེད་པའི་དཔལ་འབྱོར་ལམ་ལུགས་དག་བསྒྱུར་བཅོས་གཏོང་རྒྱུའི་ཐད་ལས་དོན་མང་པོ་གནང་ཡོད་འདུག

ད་བར་ཁོང་གིས་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚགས་ཤོག་དང་དུས་དེབ་མང་པོ་ཞིག་ནང་ཆེད་ལས་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་རིག་ ༢༠༠ ལྷག་དང་། ཁྲོམ་རྭའི་གནས་སྟངས་དང་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་ལམ་ལུགས། རྒྱལ་སྤྱིའི་དཔལ་འབྱོར་ཉམས་རྒུད་ཕྱིན་པ་དག་གི་ཐོག་ཉམས་ཞིབ་རྩོམ་ཡིག་གི་དཔེ་དེབ་ ༩ ཙམ་ཡོད་པ་དག་ནི། ༼སྐུལ་འདེབས་ཁེ་འབབ་ཀྱི་ཚད་གཞི་དང་ཡོང་འབབ། ༽(A Theory of Incentives in Regulation and Procurement) ཞེས་པ་དང་། ༼དངུལ་ཁང་གི་བབ་བརླིང་ལྡན་པའི་ཁྲིམས་སྒྲིག༽ (The Prudential Regulation of Banks)། ༼དཔལ་འབྱོར་ཉམས་ཉེས་དང་རྒྱལ་སྤྱིའི་དངུལ་རྩའི་ལམ་ལུགས༽ (Financial Crises, Liquidity and the International Monetary System)། ༼དངུལ་རྩའི་ཁེ་ལས་ཀྱི་རྣམ་གཞག༽(The Theory of Corporate Finance)། ༼དངུལ་ཁང་ཁག་གི་དངུལ་རྩ་དོ་མཉམ་བྱེད་ཕྱོགས༽(Balancing the Banks)། (ངོ་གཉིས་ཁྲོམ་རྭའི་འགྲན་རྩོད་སྡིངས་ཆ༽ (Platform Competition in Two-Sided Markets)། ༢༠༡༡ ལོར་༼ ཕྱི་ནང་གི་དམིགས་བརྟེན་རྒྱུ་ནོར།༽ (Inside and Outside Liquidity)ཞེས་པའི་རྒྱུ་ནོར་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་ཕྱོགས་ཀྱི་དཔེ་དེབ་ཅིག་འདོན་སྤེལ་གྱིས་ དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་ཐོག་གཡུར་དུ་ཟ་བའི་གྲུབ་འབྲས་བཞག་ཡོད་སྟབས། ༢༠༡༤ ལོར་ནོ་བྷེལ་དཔལ་འབྱོར་གཟེངས་རྟགས་གཙོས་ད་བར་རྒྱལ་སྤྱི་རྒྱལ་ནང་གི་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་ཐོག་བྱ་དགའ་དང་གཟེངས་རྟགས་ ༣༧ ཙམ་ཐོབ་ཡོད།

ནོ་བྷེལ་གཟེངས་རྟགས་འདི་ ༡༩༠༡ ལོར་ཐོག་མར་མགོ་འཛུགས་བྱས་ཡོད་ཀྱང་། ༡༩༦༩ ལོའི་བར་དངོས་སུ་ལག་ལེན་བསྟར་ཐུབ་མེད་པ་དང་། འདས་པའི་ལོ་ངོ་ ༢༠ ལྷག་རིང་གི་ནོ་བྷེལ་དཔལ་འབྱོར་གཟེངས་རྟགས་བཞེས་མཁན་ཁྲོད་ཀྱི་མི་ ༡༨ ཙམ་ཨ་རི་བ་ཡིན་ཞིང་། ན་ནིང་ཨ་རིའི་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་བ་ཧྥ་མཱ་ ( Eugene Fama) དང་ལཱར་སེ་པེ་ཌར་( Lars Peter Hansen)། རོ་བྷར་ཌི་ཤི་ལར་ ( Robert Shiller) རྣམ་གསུམ་ལ་ཐོབ་ཡོད་ཅིང་། དེ་ནི་ཁོང་རྣམ་པས་རྒྱལ་སྤྱིའི་མ་རྐང་ཁྲོམ་རྭའི་ནང་རྒྱུ་དངོས་ཀྱི་གོང་ཚད་དངོས་ཡོད་ཞིབ་བསྡུར་གྱིས་དངུལ་རྩའི་སྟངས་འཛིན་བྱེད་ཐུབ་པ་དང་། ལོ་ ༣ ནས་ ༥ བར་གྱི་མ་རྩ་འཛུགས་འཇོག་གི་སྔོན་དཔག་བྱེད་ཐུབ་པའི་དཀའ་ངལ་སེལ་ཐུབ་པའི་རྣམ་གཞག་སྲོལ་གཏོད་བྱས་ཡོད་འདུག

ལོ་ན་ ༦༡ སོན་པའི་ཧྥ་རན་སིའི་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ་བ་ཇན་ཌེ་རོལ་ (Jean Tirole) ལགས་ནི། ༡༩༥༣ ལོའི་ཟླ་ ༨ ཚེས་ ༩ ཉིན་སྐྱེས་ཤིང་། མཐོ་འབྲིང་སློབ་གྲྭ་ཐོན་རྗེས་ཧྥ་རན་སི་རྒྱལ་སའི་མཐོ་སློབ་ (École Polytechnique) ཏུ་བསྐྱོད་དེ་འཕྲུལ་ལས་ཚན་རྩལ་ཐོག་གཙུག་ལག་རབ་འབྱམས་དང་། པཱ་རི་སེ་དྷོ་ཧྥེན་གཙུག་ལག་སློབ་ཆེན་(Paris Dauphine University) ནས་རྩིས་རིག་ཐོག་འབུམ་རམས་པ་ཐོན་རྗེས། ཨ་རིར་བསྐྱོད་དེ་ཨ་རིའི་མཱ་སཱ་ཆུ་སེ་འཕྲུལ་ལས་ཚན་རྩལ་སློབ་ཆེན་ (Massachusetts Institute of Technology) ནས་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་ཐོག་འབུམ་རམས་པའི་ལག་འཁྱེར་བཞེས་ཡོད་འདུག ད་ལྟ་ཁོང་ཧྥ་རན་སིའི་ཌོ་ལུ་སེ་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་གཙུག་ལག་སློབ་ཆེན་ (Toulouse School of Economics) ནང་དགེ་རྒན་གྱི་འགན་བཞེས་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། ད་བར་སྔ་ཕྱིར་དེབ་ ༩ དཔར་སྐྲུན་དང་དཔྱད་རྩོམ་ ༢༠༠ ལྷག་སྤེལ་ཡོད་འདུག

ཁོང་ལ་གཟེངས་རྟགས་དེ་ད་ལོའི་ཕྱི་ཟླ་ ༡༢ ཚེས་ ༡༠ ཉིན་ཏེ་ནོ་བྷེལ་གཟེངས་རྟགས་སྲོལ་གཏོད་མཁན་ཨལ་ཧྥར་ཌི་ནོ་བྷེལ་ (Alfred Nobel) མཆོག་འདས་གྲོངས་སོང་བའི་དུས་དྲན་ཉིན་འབུལ་ལམ་དང་འབྲེལ། ཨ་སྒོར་ས་ཡ་ ༡།༡ གི་གསོལ་རས་གནང་རྒྱུ་ཡིན་འདུག

གསར་འགོད་པ། དོན་གྲུབ།