དེབ་ཐེར་ནག་པོ།-གྷོལ་ཌི་སི་ཐེན་དང་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་མེད་པར་བཟོ་བ། ཆ་དང་པོ། ༼༨༽
(www.jamyangnorbu.com)
འཇམ་དབྱངས་ནོར་བུས་བརྩམས།
དགེ་འདུན་རབ་གསལ་གྱིས་བསྒྱུར།
ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ངོས་ནས་བཟློག་ཏུ་མེད་པ་ཡིན་ནམ།
ངས་འདིའི་སྟེང་ཨུ་ཚུགས་བྱེད་ཀྱི་མེད་མོད། མཐའ་ན་དེབ་འདིའི་འགྲེལ་བརྗོད་ཁ་བྱང་ བླ་མའི་རྒྱལ་ཁབ་ཤི་བ་ (Demise of the Lamaist State) ཞེས་པ་འདིས་ཀྱང་གྷོལ་ཌི་སི་ཐེན་གྱི་དེབ་འདིའི་ཤུགས་བསྟན་གྱི་ལྟ་ཚུལ་འདི་མདུན་དུ་འདེད་པའི་ཚོར་སྣང་ཞིག་བྱུང་། ཨོག་སི་ཧྥོར་ཌི་ཡི་དབྱིན་ཡིག་ཚིག་མཛོད་དུ་མིང་ཚིག་ “demise” ཟེར་བ་འདིའི་གོ་དོན་གཅིག་ནི་དབང་ཆ་དང་བདག་དབང་། ཡང་ན་ས་བདག་བརྗེ་བསྒྱུར་གྱི་སྐབས་སུ་བྱུང་བའི་འཆི་བ་ལ་གོ་ཞེས་བརྗོད་འདུག རཱོ་གེ་ཊ་ (Roget) ཚིག་མཛོད་དུ་མིང་ཚིག་འདིའི་མིང་གི་རྣམ་གྲངས་ལ། ཤི་བ། འདས་པ། གཉིད། ནང་གི་ངལ་གསོ་སོགས་བྲིས་འདུག སྤྱིར་བཏང་བྱས་ན། ལུང་པ་ཞིག་གི་ནང་དུ་འགྱུར་བ་དེ་དལ་པོར་ཕྱིན་པ་ཞིག་དང་དེའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ཡང་སྤྱིར་བཏང་གིས་སྣ་ཚོགས་པ་ཞིག་སྟེ་མགོ་འཁྲིད་ཉམས་གུད་དུ་སོང་བ་དང་། དཔལ་འབྱོར་གྱི་རྙོག་འཛིང་། སྤྱི་ཚོགས་བརྟན་ལྷིང་མེད་པ། ནང་ཁུལ་གྱི་འགལ་ཟླ་ཡོད་པ་བཅས་ཀྱི་དུས་ཚོད་ཅིག་གི་ནང་ལ་མིང་ཚིག་འདི་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་རེད། དེ་ལྟར་ན། ཨོ་སི་ཊི་རོ་-ཧེན་གཱི་རི་ཡཱན་གོང་མ་ (the Austro-Hungarian Empire) གྲོངས་པ་ཞེས་བཤད་ན་འགྲིག་ཡོད་མོད། ནཱ་ཛི་འཇར་མེ་ནཱི་ཡིས་བཙན་འཛུལ་བྱས་སྟབས་ ཅེག་གི་སི་ལོ་ཝི་ཡཱ་ཤི་བ་ཞེས་བཤད་རྒྱུ་ནི་ཏན་ཏན་མི་འགྲིག་པ་ཞིག་ཆགས་ཀྱི་རེད་ལ། ཡང་ན་རྒྱ་ནག་གིས་བཙན་འཛུལ་བྱས་ཡོད་དུས་བོད་ལ་ཡང་དེ་ལྟར་ཆགས་ཀྱི་ཡོད། “བླ་མའི་རྒྱལ་ཁབ་ལ་ཇི་བྱུང་དེ་འགྲེལ་བརྗོད་བྱེད་པ་ལ་དེ་ལས་འོས་ཆེ་བ་དང་ཏག་ཏག་འགྲིག་པའི་མིང་ཚིག་ནི་ བསད་པ་དང་ཡང་ན་བཅོམ་པ་ཡང་ན་དེ་ལས་ཀྱང་ལེགས་པ་རྩ་མེད་ཅེས་པ་རྣམས་རེད།
འདི་འདྲའི་ཁྱད་པར་ལ་ཨུ་ཚུགས་བྱེད་པ་ནི་དོན་ཆུང་རྩོད་པ་ཞིག་ཡིན་པར་མི་འདོད། ༡༩༣༦ ལོར་ཨི་ཊ་ལི་ཡིས་ཨི་ཐིའོ་པི་ཡ་ (Ethiopia) ལ་བཙན་འཛུལ་བྱས་པའི་རྗེས་དེར་ ཧཱ་རོལ་ཌི་ མག་མི་ལེན་ (Harold Macmillan) ༼དུས་དེར་བར་སྡོད་སྤྱི་འཐུས་ (back-bencher) ཤིག་རེད།༽གྱིས་ དུས་བབ་ ཅེས་པའི་ཚགས་པར་ལ་ཡི་གེ་ཞིག་བཏང་ནས། དབྱིན་ཇི་དང་ཧྥ་རི་སིའི་ཕྱི་འབྲེལ་བློན་ཆེན་ ༼ཧོ་རེ་དང་ལེ་ཝེལ་༽གཉིས་ཀྱིས་༼ཨི་ཊ་ལིའི་བཙན་དཔོན་༽མཱུ་སོ་ལི་ནཱི་ལ་འགྲིགས་འཇགས་བྱས་པ་དང་འདི་ཚོ་ཚང་མ་ཨི་ཊ་ལི་པའི་སྐྱོན་ཇི་ཙམ་ཡོད་པ་དེ་ཙམ་ཞིག་ཨི་ཐིའོ་པ་ཡ་བ་རྣམས་ལ་ཡོད་པར་སྟོན་པའི་སྡར་མའི་སྤྱོད་པ་ལ་ངོ་རྒོལ་བྱས་པ་རེད། མག་མི་ལཱེན་གྱི་ཚིག་གྲུབ་མཐའ་མ་དེས་དངོས་གནས་གོ་རྟོགས་སྤེལ་ཡོད་དེ། “ང་དམར་གསོད་བཏང་བའི་མི་ཞིག་གི་དུར་ཁྲོད་མཛད་སྒོ་ལ་བཅར་མ་མྱོང་། ངས་དེ་ནི་དེ་འདྲའི་མཛད་སྒོ་ལ་ཤི་མཁན་དང་གསོད་མཁན་བར་གྱི་ཁྱད་པར་ཏོག་ཙམ་ཞིག་འབྱེད་ཆེད་གོ་བ་ལེན་པ་ཡིན།” ཞེས་བྲིས་འདུག
མི་གཅིག་གིས་ཨུ་རུ་སུའི་གསར་བརྗེ་གླེང་དུས། མི་དེས་ཁྲིམས་མཐུན་གྱི་ཐོག་ནས་ གོང་མ་གཟར་ (the Czar) དང་གོང་མའི་གཞུང་གི་ཆབ་སྲིད་ནོར་འཁྲུལ་ཅན་དང་འཐུས་ཤོར་དེས་གསར་བརྗེ་ཡོང་དགོས་པའི་ཆ་རྐྱེན་བསྐྲུན་པ་རེད་ཅེས་བསྟན་ཆོག ཡིན་ན་ཡང་བོད་མི་ཚོས་བཙན་འཛུལ་ཡོང་དགོས་པའི་ཆ་རྐྱེན་དེ་ཚོ་བསྐྲུན་མེད་པ་ནི་ང་ཚོས་གསལ་པོར་ཤེས་དགོས། ཡིན་དང་ཡིན། བོད་མི་ཚོས་ཏན་ཏན་བཙན་འཛུལ་སྔོན་འགོག་ཆེད་དམག་ཤུགས་ཀྱི་ཐད་ནས་གྲ་སྒྲིག་ཡག་ག་བྱེད་ཐུབ་ཀྱི་ཡོད། ཡིན་ན་ཡང་། ཁོང་ཚོས་བཙན་འཛུལ་ཡོང་དགོས་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་བསྐྲུན་མེད། འདི་གཉིས་ཀྱི་བར་དུ་མི་འདྲ་བའི་འཛམ་གླིང་གཅིག་ཡོད། དམག་འཁྲུག་གོང་གི་པོ་ལཱན་ཌི་དང་ ཅེག་གི་སི་ལོ་ཝི་ཡཱ་ལ་མཚོན་ན་རང་རང་གི་འཐུས་ཤོར་གྱི་ཆ་ཡོད་མེད་ལ་དྭོགས་པ་ཡོད་མ་རེད། ཡིན་ན་ད་བར་གྱི་ཚད་ལྡན་གྱི་རྒྱལ་རབས་པ་སུ་གཅིག་གིས་ཀྱང་དེ་ཚོ་ནི་ནཱ་ཛིའི་བཙན་འཛུལ་དེ་ཁྲིམས་མཐུན་ཡིན་པར་སྒྲུབ་པ་དང་ཡང་ན་ཁག་འགེལ་བྱེད་ས་ཞིག་ཡིན་པར་འགྲེལ་བཤད་བྱེད་རྩིས་བྱས་མེད།
ང་ཚོས་ད་དུང་པོ་ལཱན་ཌིའི་མི་མང་ལ་ཧ་ལམ་འཇར་མི་ནཱི་ལ་མཉམ་པའི་དམག་མི་ཡོད་པ་རེད་ལ། ཅེག་གི་སི་ལོ་ཝི་ཡཱ་ལ་མཚོན་ན་དམག་སྟོབས་ཆེན་པོ་ཙམ་མ་ཡིན་པར་ཡུ་རོབ་ཀྱི་མཚོན་ཆའི་བཟོ་གྲྭ་ཆེ་གྲས་གཅིག་ཡོད་པ་རེད། བོད་མི་ཚོ་ལ་ག་རེ་ཡོད་པ་རེད། གྷོལ་ཌི་སི་ཐེན་ལྟར་ན་རྒྱ་བོད་ས་མཚམས་སུ་བོད་དམག་དཀྱུས་མ་ ༣༥༠༠ སྐོར་ཞིག་ཡོད་པ་རེད། ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས་རྒྱ་དམར་ལ་མཚོན་ན། ༡༩༥༠ ལོའི་སྟོན་ཁར་ དམག་མི་ས་ཡ་ལྔ་སྐོར་ཞིག་ཡོད་པ་རེད། ༼༢༤༽ ངས་བོད་མི་ཚོས་བཙན་འཛུལ་དེ་སྔོན་འགོག་བྱེད་ཐུབ་ཀྱི་མ་རེད་ཟེར་གི་མེད། བོད་མི་མང་པོས་ང་ཚོས་བྱེད་ཐུབ་པ་ཡོད་པའི་ཡིད་ཆེས་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། ཡིད་ཆེས་དེ་དོན་དངོས་མཐུན་པ་ཇི་ཙམ་ཡིན་མིན་རྩོད་པ་བྱེད་རུང་བ་ཞིག་ཡིན་མོད། “བླ་མའི་རྒྱལ་ཁབ་ཤི་བ་” དེའི་འཕྲལ་དང་ཐད་ཀའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ནི་ རྒྱ་ནག་གུང་ཁྲན་ཏང་གི་འགྲན་ཟླ་བྲལ་བའི་དམག་སྟོབས་ཆེན་པོ་དེས་བོད་ལ་དམག་ཤུགས་ཀྱིས་བཙན་འཛུལ་བྱས་པ་དེ་ཡིན་པ་ལས། བོད་ཀྱི་གཞུང་འཛིན་གྲལ་རིམ་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་དང་ཡ་རབས་འཐུས་ཤོར་ཕྱིན་པ་དེ་མིན་པ་ནི་གསལ་པོ་བཟོ་དགོས་པ་རེད།
གྷོལ་ཌི་སི་ཐེན་གྱིས་འབད་པ་དང་བཅས་རང་གི་རྒྱལ་རབས་དེས་བོད་ཀྱི་ལས་དབང་འདི་ནི་ཨུ་རུ་སུའི་གོང་མ་གཟར་གྱི་ངང་ཚུལ་ཇི་བཞིན་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཐོག་ནས་བཟློག་ཏུ་མེད་པ་ཞིག་རེད་ཅེས་སྟོན་པར་བསྒྲུབས་པ་ནི་ངོ་མ་གླེན་རྟགས་ཤིག་རེད། གང་ལྟར་ཡང་སྐྱེ་བོ་སུ་ཞིག་གིས་བོད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་ལམ་ལུགས་རྙིང་པ་དེ་ལ་མོས་མཐུན་མི་བྱེད་པའམ་ཐ་ན་རྒོལ་གཏམ་གཏོང་ན་ཡང་། དུས་དེར་བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ནང་རྒྱ་ཆེ་བའི་ནང་ཁུལ་འགལ་ཟླ་དང་སྤྱི་ཚོགས་བརྟན་ལྷིང་མེད་པའི་རྣམ་པ་མངོན་གསལ་དོད་པོ་དེ་འདྲ་ཡོད་ཚུལ་བརྗོད་པ་ནི་དྲང་པོ་མིན་པ་དེ་གསལ་པོ་རེད། ཡིན་ན་ཡང་། སྔར་སྲོལ་མཁྲེགས་འཛིན་ལམ་ལུགས་ཤིག་གི་ནང་རང་གི་དབང་བསྒྱུར་བ་ལོ་ན་མ་སོན་བར་དུ་ཆབ་སྲིད་གཏན་འབེབས་དང་ལག་བསྟར་བྱེད་པ་ལ་སྒུག་དགོས་པ་འདིའི་སྐོར་གྱི་དྲི་བ་རྒྱུན་ལྡན་པ་ཞིག་ནི་ཡོད་ཡོད་རེད། ཡིན་ན་ཡང་། གཙོ་འཛིན་དང་རྒྱལ་པོ་མགོ་རྟིང་སློག་ཏུ་འཇུག་པའི་རྒྱུན་ལྡན་གྱི་གནད་ཆེའི་དོན་དངོས་སྟེ། དཔེར་ན་དཔལ་འབྱོར་གྱི་དཀའ་ངལ་དང་ཞིང་ལས་ཀྱི་འཐུས་ཤོར། ད་དུང་རིན་ཐང་ཚད་མེད་འཕར་བ་ ༼འཇར་མེ་ནཱིའི་ཝའེ་མཱར་སྤྱི་མཐུན་དང་རྒྱ་ནག་གི་གོ་མིན་ཏང་གི་གནས་ཚུལ་གྱི་ནང་བྱུང་བ་༽ལྟ་བུ་ནི་བོད་ལ་མཚོན་ན་ཡོད་མ་རེད་ཅེས་པའི་ཚིག་ཁོ་ནས་འགྲེལ་བཤད་རྒྱག་ཐུབ་པ་རེད། ༡༩༤༧ ལོར་བོད་དུ་ཕྱིན་པའི་ཡུ་རོབ་པ་ཞིག་གིས་བརྗོད་དོན་ལ། ཕག་རི་ས་ཁུལ་གྱི་དངུལ་ཛ་སྒྱུར་བྱེད་མཁན་ཚོས་ རྒྱ་གར་༼དབྱིན་ཇིའི་རྒྱ་གར་༽སྒོར་མོའི་ཛ་ཆག་ནས་ “དེ་ལས་བརྟན་ཆེ་བའི་བོད་ཀྱི་སྒོར་མོ་ལས་རིན་ཆུང་བ་ཡོད་པ་རེད་”༼༢༥༽ཅེས་ནན་བཤད་བྱེད་ཀྱི་འདུག་ཟེར། ངོ་མ་བཤད་ན་བཙན་འཛུལ་གྱི་སྔ་དགུང་དེར་ཡང་། བོད་ནི་ཏོག་ཙམ་ཡིད་ཚིམ་འོས་པ་ཞིག་དང་དམག་འཁྲུག་གི་མཇུག་དེ་མ་ཐག་གི་ཡུ་རོབ་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཚོ་ལས་ཕལ་ཆེར་ལེགས་པ་ཞིག་གི་ཐོག་ནས་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པ་རེད།
ངས་སྔོན་དུ་བཤད་པ་ལྟར་དཔལ་འབྱོར་གྱི་ཐོག་ནས་བོད་འདི་ཧ་ཅང་འགྲིག་བསྡད་ཡོད་པ་རེད། ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ཐོག་ནས། བོད་ཀྱི་ཕྱི་རྒྱལ་ལས་ཁུངས་དང་ལྷ་ས་རླུང་འཕྲིན་བཙུགས་པ་དང་། ཨ་ཧྥི་རི་ཀ་དང་ཨེ་ཤ་ཡའི་ཚོགས་འདུ་ལ་ཞུགས་པ་བཅས་ཀྱི་ཐོག་ནས་འཛམ་གླིང་གི་སྤྱི་ཚོགས་ནང་ཞུགས་རྒྱུའི་ཆེད་རང་གི་ཐོག་མའི་གོམ་པ་ཆུང་གྲས་དེ་སྤོ་བཞིན་ཡོད་པ་རེད། ཐ་ན་དགོན་པའི་རྙིང་ཞེན་པ་ཚོས་ཀྱང་དེང་རབས་ཅན་དང་ནུབ་ཕྱོགས་པའི་སློབ་སྦྱོང་གི་རིན་ཐང་དེ་ཚོ་ཤེས་མགོ་ཚུགས་ཡོད་པ་རེད། ༡༩༤༧ ལོར་བོད་གཞུང་གིས་མཐུན་རྐྱེན་སྦྱར་ཏེ་ རྡོ་རྗེ་གླིང་གི་སཱེན་ཊི་ ཇཱོ་སི་ཕི་མཐོ་སློབ་ཏུ་སློབ་མ་བཅུ་གཏོང་གཏན་འཁེལ་སྐབས་དེར་སེར་མོ་བའི་ལས་བྱ་ཚོས་སློབ་མ་ལྔ་དགོན་པའི་སྡེ་ཁག་ནས་གཏོང་དགོས་པའི་སྐུལ་ལྕག་བྱས་ཡོད་པ་རེད། ཐ་ན་དགོན་སྡེ་དག་དང་བླ་བྲང་དེ་ཚོ་ཡང་འགྱུར་བ་འགྲོ་མགོ་བརྩམས་ཡོད་པ་རེད། རྭ་སྒྲེང་དགོན་པའི་ཐོག་ནས་བཀའ་བློན་སྦུག་གི་ཀུ་མུ་དི་ནི་ཁྱིམ་སྡེའི་སློབ་གྲྭ་དེར་དེང་རབས་མཐོ་སློབ་ཀྱི་སློབ་སྦྱོང་ལེན་ཕྱིར་བྱིས་པ་བཅུ་གཉིས་བཏང་བ་རེད། ང་ལ་ཤི་ལོང་ཞེས་པའི་ས་ཆར་རྒྱ་གར་གསང་བའི་ལས་ཁུངས་ཀྱི་ལས་བྱ་བགྲེས་ཡོལ་ཞིག་ལ་ཐུག་པ་དེས་ཁོང་ནི་དེའི་གྲས་སུ་འདམས་པའི་སློབ་མ་གཅིག་ཡིན་ཞེས་བཤད་བྱུང་།
ད་དུང་རྭ་སྒྲེང་གི་རྙོག་ཁྲ་དེ་མི་མང་གི་སེམས་ནས་ཡལ་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། ཡིད་འགུག་པ་དང་ཐུགས་རིག་གྲུང་བའི་༧རྒྱལ་བ་རིན་པོ་ཆེ་༼༧སྤྲུལ་སྐུ་འདམ་ཕྱོགས་འདི་ལ་རྩོད་རྙོག་རྩ་ནས་མེད་པ་དང་དགའ་སྤྲོ་དང་བཅས་སྤྱི་མོས་ཀྱང་བྱས་ཡོད།༽དགུང་ན་སོན་ཉེ་ཡོད་བརྟེན། སྤོབས་པ་ཏོག་ཙམ་དང་བཅས་༼འགལ་ཕྱོགས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་ལག་པ་མ་འཆང་བར་༽བཤད་ཐུབ་པ་ཞིག་ལ། གལ་སྲིད་རྒྱ་ནག་གི་བཙན་འཛུལ་མེད་ཚེ། བོད་ནི་རིམ་གྱིས་འགྱུར་བ་སོང་ནས་བཅོས་བསྒྱུར་བྱས་ཡོད་པ་རེད་༼ལམ་དུ་ཡོད་པའི་བཟློག་མེད་ཀྱི་དཀའ་ངལ་ཆུང་ཚགས་འགའ་རེ་ཡོད་ཤག་དང་བཅས་༽ལ། ཐ་ན་རང་གི་གཞུང་དེ་ཡང་མང་གཙོའི་ལམ་དུ་བསྒྱུར་ཡོད་སྲིད་པ་རེད། འབྲུག་ཡུལ་གྱིས་ད་ལྟའི་དེ་ལྟར་བྱེད་རྒྱུར་ཕྱོགས་ཡོད་པ་ལྟར་རེད།
ངོ་མ་བཤད་ན་བོད་ནི་ཧི་མ་ལ་ཡའི་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་དག་དང་བསྡུར་ན་འགྱུར་བཅོས་ཀྱི་ལམ་ཁའི་ཐོག་སྔོན་ལ་བསྐྱོད་ཡོད་པ་རེད། རྒྱལ་རབས་པ་ཨེ་ལེག་སི་ མེག་ཀའེ་ (Alex McKay) ཡིས་བཤད་དོན་ལ། “སྦས་ཡུལ་བོད་”ཀྱི་སྣང་བརྙན་ནི་མཚར་སྒྲུང་ཞིག་རེད་ལ། ༡༩༥༠ ལོའི་རྒྱ་ནག་གི་བཙན་འཛུལ་མ་བྱས་གོང་དུ་ “ཧི་མ་ལ་ཡའི་རྒྱལ་ཁབ་དཔེར་ན་འབྲུག་ཡུལ་དང་ཟངས་དཀར། ད་དུང་བལ་ཡུལ་ལ་ཕྱིན་པའི་གྲངས་ཀ་ལས་ཀྱང་ཆེས་མང་བའི་”༼༢༦༽ནུབ་ཕྱོགས་པ་བོད་དུ་བསྐྱོད་ཡོད་པ་རེད། འགྲུལ་བཞུད་པའི་གྲངས་འབོར་ནི་ཆུང་ཆུང་ཞིག་ཡིན་པ་ནི་ཞུ་མ་དགོས་པ་ཞིག་རེད། ཡིན་ན་ཡང་གོང་གསལ་གྱི་བསམ་ཚུལ་དེ་སྟོན་རྒྱུ་ཁོ་ནའི་ཆེད་དུ་བསྡུར་རིམ་འདི་ཡང་བྱས་པ་ཡིན་ནོ༎
མཆན་དང་ཁུངས།
[1] E.R. Hooton, The Greatest Tumult: The Chinese Civil War 1936-49, Brassey’s (UK), 1991.
[2] Amaury de Riencourt, Lost World Tibet, Key to Asia, Victor Gollancz, London 1950.
[3] Tsung-lien Shen & Shen-chi Liu, Tibet and the Tibetans, Stanford University Press, California, 1953.
[4] K. Dhondup, The Water-Bird and Other Years, A History of the 13th Dalai Lama and after, Rangwang Publishers, New Delhi, 1986.
[5] སྡེ་ཁག་གཅིག་གིས་ཀྱང་ས་ཆ་བཞག་ནས་བྲོས་པ་དང་། ངོ་ལོག ཡང་ན་མགོ་འདོགས་བྱས་རིགས་མེད། སྡེ་ཁག་མང་པོ་ཞིག་ནི་བོད་ཀྱི་གཞུང་དམག་དང་ལྷན་དུ་བཞག་ཡོད་པ་དེ་ཚོས་ཧ་ལས་པའི་རྐྱེན་ངན་ལ་ཁ་གཏད་བཅག་པ་རེད་ལ། ཁ་ཤས་ཤིག་རྩ་མེད་དུ་ཕྱིན་པ་རེད། ཆབ་མདོ་གྲོང་ཁྱེར་དུ་མདོ་སྤྱི་ཐོན་ཟིན་པའི་ཤུལ་དེར་སྡེ་ཁག་གཅིག་གིས་ལས་ཤག་དེ་བཅོམ་ཡོད་པ་འདྲ་མོད། རཱོ་བྷར་ཊི་ ཧྥོར་ཌི་ལྟར་ན། བོད་ཀྱི་གཞུང་དམག་ཚོའི་ཁག་གཅིག་ལ་ཡོད་པ་ཇི་བཞིན་གྱི་འགྲུལ་སྐྱེལ་མཐུན་རྐྱེན་མེད་པ་དེས་ཁམས་པ་ཚོ་ཁོང་ཁྲོ་ལངས་བཅུག་པ་དང་། ཁོང་ཚོས་དྲང་བདེན་གྱི་ཐོག་ནས་རང་གི་མགོ་འཁྲིད་ཀྱིས་རྒྱབ་ཏུ་བསྐྱུར་བཞག་པ་ཞིག་ཚོར་བ་རེད་ཅེས་བརྗོད་འདུག ཡིན་ན་ཡང་། ཧྥོར་ཌི་ཡིས་དེ་ནས་ང་ཚོ་ལ་བཤད་དོན་ལ། དམག་སྤྱི་རྨུ་རྒྱ་ཡི་དཔུང་ཁག་ཡིབ་བཞིན་པ་དེ་ཚོ་རྗེས་ལ་ཆབ་མདོའི་གྲོང་བརྒྱུད་ནས་སོང་ཞིང་། གྲོང་ཁྱེར་དུ་དགའ་སྤོབས་ཀྱིས་ཁེངས་ཞིང་། སྒྲིག་ལམ་བསྐྱར་གསོ་བྱུང་བ་རེད། ཅེས་བཤད་འདུག
[6] Discussion with Tsering Shakya.
[7] Bernard Lewis, From Babel to Dragomans. Page 389.
[8] Alastair Lamb, Britain and Chinese Central Asia, The Road to Lhasa 1767 to 1905, Routledge and Keegan Paul, London, 1960. Pg 180.
[9] L.A. Waddell, Lhasa and its Mysteries, London, 1905.
[10] Lamb, Ibid. Pg 186.
[11] Ibid Page 203
[12] སྐུ་ཚེ་གང་རིང་རྡོར་གླིང་དུ་བཞུགས་པའི་ངེད་ཀྱི་ཨ་མའི་རྨོ་ལགས་ཚེ་འཛིན་སྒྲོལ་མ་ལགས་དང་ལྷན་དུ་བཀའ་མོལ་ཞུས་པ། ཆུ་རྫིང་གི་རྒྱབ་དེ་ག་རང་དུ་ཡོད་པའི་ བྷི་ལེ་ཝུ་མགྲོན་ཁང་དེ་ངེད་ཀྱིས་ནང་མིའི་རེད། འཇམ་ནོར་གྱིས།
[13] ibid pg 215
[14] དབྱིན་ཇིས་བོད་ལ་བཙན་འཛུལ་བྱས་པ། Wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Younghusband_Expedition
[15] Berry Scott, Monks, Spies and a Soldier of Fortune: The Japanese in Tibet, St. Martin’s Press, New York, 1995.
[16] Markov.S., ‘Tibetskye Chetki” (“Tibetan rosary”). P 101, Prostor (Alma-Ata), No 1, 1976.
[17] Ular Alexander, ‘The Policy of the Dalai Lama’, pg 42-43. Contemporary Review, No 87, January-June 1905
[18] Shakabpa, Tsepon W.D. Tibet: A Political History, Yale University Press, 1967.
[19] Conversation with my mother Lodey Lhawang, nee Tethong.
[20] Maja Tsewang Gyurme, interview 14 March 1992, Dharamshala.
[21] Yuthok Dorjee Yudon, House of the Turquoise Roof, Snow Lion Publications, Ithaca NY., 1990.
[22] Drakton Jampa Gyaltsen, conversation in Dharamshala in 1997.
[23] D.S. Kansakar Hilker, Syamukapu; the Lhasa Newars of Kalimpong and Kathamandu, Vajra Publications, Kathamandu, 2005.
[24] O’Balance, Edgar., The Red Army of China, Faber & Faber , London, 1962.
[25] Ibid. Amaury de Riencourt
[26] Alex McKay, Tibet and the British Raj; The Frontier Cadre 1904-1947, Curzon Press, 1997 Surrey.
བསྒྱུར་མཁན་གྱི་མཆན།
• གོང་གསལ་གྱི་ཆ་དང་པོ་འདི་བསྒྱུར་གྲུབ་ནས་འདིར་བཀྲམས་ཡོད་ཅིང་། ཆ་གཉིས་པ་དེ་མི་རིང་བར་བསྒྱུར་ནས་འདི་དང་ལྷན་དུ་འགྲེམས་སྤེལ་ཞུ་གི་ཡིན།
• དབྱིན་ཡིག་གི་མ་ཡིག་ནི་ཟུར་གསལ་གྱི་འབྲེལ་ཐག་ན་ཡོད་པས། ཀློག་མཁན་ཚོས་འགྱུར་བཅོས་དང་གསལ་བཤད། ནོར་བཅོས་སོགས་གནང་ན་དེ་ལུགས་ཀྱིས་འགྱུར་བཅོས་ཞུས་ཆོག་པ་ཞུ།
• རྩོམ་པ་པོ་སྐུ་ཞབས་འཇམ་ནོར་ལགས་ཀྱིས་ཕྲན་ལ་རྩོམ་ཡིག་འདི་བསྒྱུར་བའི་གོ་སྐབས་གནང་བར་ཐུགས་རྗེ་ཆེ་ཞུ་བ་ཡིན།
